سلطان علی مشهدی؛ مولف اولین رساله آموزشی در خط نستعلیق

نظام‌الدین سلطانی معروف به سلطان علی مشهدی، مشهورترین نستعلیق‌نویس اواخر قرن نهم و اوایل سده دهم در سال 841 هجری قمری در شهر مشهد به دنیا آمد. او در خانواده‌ای شیعی و پارسا پرورش یافت و تا میان‌سالی در زادگاهش زندگی کرد. در کودکی پدر خود را از دست داد و تحت حمایت و سرپرستی مادر قرار گرفت. پس از رسیدن به سنین نوجوانی راهی مکتب‌خانه شد و در سال‌های آغازین 20 سالگی به خط و کتابت روی آورد. او در این مسیر به شاگردان بسیاری تعلیم خط داد که در میان آنها ترک و تاجیک هم دیده می‌شد. پس از مدتی ابوسعید میرزا (872-855 ه.ق) سلطان تیموری از او خواست تا خمسه نظامی را که بخشی از آن توسط جعفر تبریزی کتابت شده و ناتمام باقی مانده بود را تکمیل کند اما از آنجا که سلطان علی به طرز شایسته‌ای از عهده انجام این کار برنیامد، مورد مواخذه قرار گرفت و اظهر تبریزی (873-855 ه.ق) که در آن مقطع به عنوان کاتب دربار فعالیت داشت، سلطان علی را به روش‌مند ساختن خطش تشویق کرد. از این‌رو غالب مورخان و تذکره‌نویسان معتقدند که اظهر تبریزی معلم خوشنویسی سلطان علی مشهدی بوده و به طور مستمر او را به تمرین مشق اصول‌مندانه خوشنویسی توصیه می‌کرده است. به رغم این موضوع، سلطان علی مشهدی بر این باور است که شهرت و کمال خط خود در خوشنویسی را از عنایات حضرت امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) یافته است. سلطان علی شرح خویش از این عنایت را این‌گونه بازگو می‌کند که به علت شوق فراوان به خوشنویسی، نیت روزه علی ابن ابی طالب (علیه‌السلام) می‌کند و پس از آن، شبی در عالم رویا مولای متقیان، حضرت علی (علیه‌السلام) به خوابش آمده و پس از ملاحظه خط سلطان علی قلم به دستش داده و اسرار خط را به او می‌آموزند. بنا بر روایاتی که در متون تاریخی ارائه شده است، سلطان علی در دوران حیات خود گوهری به تمام معنا بود و در خط نستعلیق به چنان شهرت و مهارتی دست پیدا کرد که تا حد زیادی خطوط استادان پیش از خود را بی‌جلوه ساخت و به دستور سلطان وقت به کتابت ممتاز قرآنی مشغول شد. او همچنین تمامی کتیبه‌های متعلق به بناهای خیریه و مساجد هرات که از بناهای سلطان حسین بایقرا و امیر علی شیر نوایی بود را به خط نستعلیق اعلای جلی به رشته تحریر درآورد. علاوه بر این، بیشتر سنگ مزارهای شاهزادگان و درباریان تیموری به‌ویژه سلطان حسین بایقرا نیز توسط او به خطوط نستعلیق، رقاع و نسخ منقوش شد. 

شهرت سلطان علی علاوه بر زیبایی خط و هنر و اشراف به کتابت اشعار ترکی و اهتمام فراوان در زمینه نگارش و خلق آثار هنر، از یک‌سو به کثرت کتابت نسخ خطی نفیس در سایه حمایت حکومت تیموریان و از سوی دیگر به تالیف اولین رساله آموزشی در خط نستعلیق بازمی‌گردد که او آن را در سال 920 هجری قمری به زیور طبع آراسته کرد. با وجود این،‌ اشتهار سلطان علی به همین‌جا محدود نبود. وجه دیگر اعتبار این هنرمند خوشنویس به کوشش مجدانه علاقه‌مندان و بزرگان هنر در جمع‌آوری نسخه‌های مکتوب و آثار خلق‌شده توسط سلطان علی مشهدی بازمی‌گشت. افزون بر تمامی این‌ موارد، نباید از نظر دور داشت که معاشرت و الفت سلطان علی با بزرگان ادب و هنر عصر تیموری ازجمله عبدالرحمان جامی شاعر شهیر پارسی‌سرا و نیز بهزاد نقاش، در کنار برخورداری از حمایت خاص سلطان حسین بایقرا و وزیر هنرمند و هنرپرورش یعنی امیرعلی شیر نوایی، شخصیت این خوشنویس برجسته را در بین خطاطان قدیم منحصر به فرد ساخته است.

سلطان‌ علی مشهدی افزون بر حضور در دربار سلطانی، به اقشار فرودست جامعه نیز توجه داشت با حضور در جمع آنها به خلق اثر می‌پرداخت. با مرگ سلطان حسین بایقرا و تسلط شاهی‌بیک ازبک بر هرات، سلطان علی به دلیل نبود زمینه فعالیت و فقدان حامی مقتدری همچون سلطان حسین، در گوشه‌ای از مشهد به گوشه‌نشینی و عزلت روی آورد و سرانجام در سال 926 هجری قمری در همین شهر چشم از جهان فروبست.

این هنرمند شناخته‌شده عرصه خوشنویسی در سن 60 سالگی بدون آنکه خللی در دست و خطش ظاهر شود، از قلمی جوان و چالاک برخوردار بود و با وجود کهولت سن حتی یکی از اوراق خود را نامنظم و نامنسجم ننوشت. سلطان علی همچنین در طول حیات پربار خویش به تعلیم و تربیت شاگردان بسیاری همت گماشت که هر یک از آنها در هنر خوشنویسی سرآمد و برجسته بودند. ازجمله این شاگردان می‌توان به مولانا میرعلی، مولانا محمد ابریشمی، مولانا سلطان محمد نور، مولانا میرعلی جامی و... اشاره کرد.

از سلطان علی مشهدی بیش از 50 نسخه خطی و تعداد زیادی مرقع باقی مانده است که اغلب آنها در کتابخانه‌ها و موزه‌های معتبر هنری خارج از کشور نگهداری می‌شوند. مهم‌ترین اثر سلطان علی مشهدی در زمینه خوشنویسی اثری منظوم در قالب مثنوی است که از توانمندی و عیار هنری بالای این خوشنویس زبردست حکایت دارد؛ اثری که عده‌ای آن را «صراط‌ السطور»، برخی «رساله منظوم در علم خط نستعلیق» و میرعلی هروی در رساله منثور خود آن را «صراط الخط» نامیده است. با وجود تمامی این‌ نامگذاری‌های صورت‌گرفته، خود سلطان علی بر این اثر نگذاشته است.

یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های خط به جا مانده از سلطان علی مشهدی، نسخه‌ای از مخزن‌الاسرار نظامی است که در سال 860 هجری قمری و هنگامی که او حدودا 24 سال سن داشته کتابت شده است. این نسخه هم‌اکنون در کتابخانه موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.