سیدمحمد احصایی؛ نقاش خوش‌طبع واژه‌ها

سید محمد احصایی، هنرمند صاحب‌نام و توانمند رشته نقاشی‌خط، متولد سال 1318 شمسی در قزوین است او در سال 1345 برای یادگیری هنرهای زیبا و خوشنویسی سنتی به دانشگاه تهران رفت و فارغ‌التحصیل دانشکده هنرهای زیبای این دانشگاه شد. احصایی فعالیت حرفه‌ای خود را در عرصه هنر به‌ واسطه همکاری با یک مجله جوانانه آغاز کرد و سپس جذب سازمان کتاب‌های درسی شد. او ابتدا در این سازمان به صفحه‌بندی کتاب‌ها پرداخت، سپس به عنوان سرپرست آتلیه گرافیک مشغول به کار شد و در ادامه، طولی نکشید که به عنوان کارشناس هنری کتاب‌های هنر دوره سه‌ساله راهنمایی به فعالیت‌ خود تداوم بخشید. تجربه‌هایی که این هنرمند به‌ واسطه همکاری با موسسه پارس و تعامل با دیگر طراحان گرافیک به دست آورد، باعث شد که او در قامت یک نقاش و خوشنویس به هنر گرافیک بیشتر نزدیک شود. چنان‌که رفته‌رفته حضورش در عرصه طراحی گرافیک و به‌ویژه مبادرت به حروف‌نگاری و بازی‌های زیبایی‌شناسانه با حروف ایرانی و اسلامی بیش از فعالیت‌هایش در زمینه نقاشی احساس شد. به دلیل همین تجربه دامنه‌دار احصایی در طراحی گرافیک، او در راه‌اندازی رشته طراحی گرافیک در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران نقش به‌سزایی را ایفا کرد.

احصاییِ خوشنویس

سید محمد احصایی آنچنان که خود اذعان داشته، فعالیت هنری‌ را در عرصه خوشنویسی از مشق‌ کارهای میرعماد و عمادالکتاب آغاز کرده است. سپس نزد استاد حسن میرخانی آموزش دیده و جذب کتیبه‌ها و کشش خطوط ثلث و ریحان و محقق شده است. او هرچند مدت کوتاهی را در محضر سید حسین میرخانی به آموختن خط نستعلیق مشغول بوده است اما مرجع جدی‌ترش در خوشنویسی را باید میرعماد و البته با تمرکز بیشتر، میرزا غلامرضا اصفهانی و خوشنویسی اواخر دوره قاجار دانست.

بدون عنوان، مجموعه «الفبای ازلی»، 1354

ناگفته نماند که با همه کوششی که احصایی در پیروی از شیوه میرزا و برخی دیگر از خوشنویسان دوره قاجار دارد، شیوه او در نستعلیق خالی از تاثیر عمادالکتاب نیست. خط عمادالکتاب بر اساس تحلیلی زیبایی‌شناختی، سرشت محجوبی دارد که متاثر از قالب کتابت است و این درست در نقطه مقابل شوریدگی و بی‌تکلفی خط میرزا غلامرضا اصفهانی قرار می‌گیرد که از سیاه‌مشق می‌آید. این حجب در خط احصایی کاملا مشهود است و البته به نظر می‌رسد که بُعدی شخصیتی است که به ساختار کلی خوشنویسی این هنرمند در اجرای خطوط محقق، ریحان و ثلث نیز راه یافته است. احصایی با تسلط و اعتماد به نفس فوق‌العاده‌ خود، تسلط بر بسیاری از خطوط را به صورت خودآموز و بدون بهره‌مندی از محضر استاد یافته است. او به قواعد و فنون سنتی خوشنویسی اشراف کامل داشته و به تکنیک‌ و مهارت‌های گرافیکی آنها نیز کاملا مسلط است. از این‌رو با ذائقه‌ای خاص و روحیه نوجویانه‌ای که از سنت خوشنویسی ایرانی نشأت گرفته، در بسیاری از قالب‌های خوشنویسی طبع‌آزمایی کرده و آثار بی‌نقصی را آفریده است. سیاه‌مشق‌ها،‌ چلیپاها و قطعات خلق‌شده از سوی این هنرمند، گواه روشنی بر این مدعاست.

احصایی همچنین به تمامی وجوده مفهومی خوشنویسی، مطابق با قالب مورد نظر خود توجه داشته است. او هنرمندی برخاسته از سنت به شمار می‌آید که گرافیک مدرن را نیز فراگرفته و گفتمان و مهارت خوشنویسی سنتی را به واسطه کاربست مدرن هنر در هم آمیخته است. هرچند احصایی خود را در شمار هنرمندان موسوم به سقاخانه در ایران نمی‌داند، اما هنر و گفتمان او موید تعلق این هنرمند به گفتمان سقاخانه است. احصایی در زمره نخستین هنرمندانی است خط‌نقاشی را به عنوان ارمغانی از دوره سنت به دوره مدرن آورده است. او نقاشی‌خط را به سیاق کارهای سنتی خود و با رعایت همه اصول و قواعد خوشنویسی سامان می‌دهد. یکی از ویژگی‌های برجسته هنر احصایی، میل به رهایی است. در تحلیلی کلی، می‌توان گفت که سید محمد احصایی در خوشنویسی کلاسیک کوشیده تا از قالب به فرم گذر کند. فارغ از قلم‌های ایرانی مانند نستعلیق و شکسته، احصایی به قلم‌های ثلث، محقق و ریحان نیز توجه خاصی دارد. در این خطوط نیز او آموزش‌دیده تاریخ خوشنویسی بوده و به شیوه‌ای تلفیقی دست یافته است.

«پژواک کلام»، رنگ روغن روی بوم، 1367، موزه هنرهای معاصر تهران

در ارتباط با خط ثلث باید گفت که احصایی در ثلث چندان شیوه‌گرا نیست و بی‌تردید می‌توان او را احیاگر عملگرای اقلام سته توصیف کرد. او برای غنای بیان هنری خود از کلیت ظرفیت خوشنویسی اسلامی در استفاده از اقلام گوناگون، قالب‌ها و مصالح مختلف بهره برده و از این منظر، هنری بی‌بدیل را به منصه ظهور گذاشته است. احصایی در قلم‌های مختلف صاحب شیوه است و روایتش از خوشنویسی معاصر متاثر از خودتعلیمی‌ است. او البته طبع‌آزمایی در ترکیب‌های کمتر متعارف قالب‌های سنتی چلیپا و کتابت را نیز تجربه کرده است. اما شهرت اصلی سید محمد احصایی به ابتکار ویژه‌ای بازمی‌گردد که در هنر نقاشی‌خط در ایران به منصه ظهور گذاشته است. احصایی نخستین کسی است که به واسطه خلق اثر «گره‌های خیام» در سال 1347 از کلمات به عنوان وسیله‌ای برای بیان شخصی هنرمند استفاده کرد. او که خوشنویسی توانا بود، خود را نسبت به نقاشان سقاخانه به سنت، خط و از همه‌ مهم‌تر خوشنویسی نزدیک‌تر می‌دانست و دلیل این امر را وفاداری به سنت‌های اصیل خوشنویسی و اتصال به شکل واقعی حروف برمی‌شمرد. بدین معنا رویکرد احصایی حرکت از خوشنویسی به سوی نقاشی و اینچنین بود که این هنرمند به استفاده از عناصر و آرایه‌های بصری و مفهومی نقاشی در خوشنویسی‌هایش ‌پرداخت. کاری که احصایی چند سال پس از نقاشان سقاخانه انجام داد، ابتدا با مخالفت و سپس با سیل تقلید خوشنویسان روبه‌رو شد. احصایی در زمینه ارائه و توسعه هنر نقاشی‌خط، بیش از دیگران پایمردی و کوشش کرد و تا به امروز با آثار متنوع و مبتکرانه خود در عرصه‌های مختلف ملی و بین‌المللی، خوش درخشیده است.

«سوره حمد»، نستعلیق، 1377

احصاییِ نقاش

ورود احصایی به جمع هنرمندان نقاش و گرافیست در موسسه پارس در اوایل دهه چهل شمسی رخ می‌دهد. او به همین واسطه با فضایی نو و میدان عمل هنر مدرن آشنا می‌شود؛ هرچند به رغم آنکه احصایی آثار مدرن هم خلق می‌کند، اما ذهنیتش هرگز به معنای دقیق کلمه، به ذهنیتی مدرن تبدیل نمی‌شود. این یکی از وجوه تمایز این هنرمند با برخی دیگر از مدرنیست‌های ایرانی است. احصایی سالکی است که همواره در قید معنا قرار دارد؛ آن هم معنایی متاثر از معنویت سنتی نه معنویتی که دغدغه نظریه‌پردازان هنر آبستره بود. یکی از وجوه مهم در آثار مدرن احصایی که باید آن را بیشتر در حوزه نقاشی مدرن ایرانی ارزیابی کرد، حضور سیال هندسه است؛ حضوری قدرتمند که به نظر می‌رسد احصایی را همواره در قامت یک خوشنویس نگه می‌دارد. تاثیر خوشنویسی کلاسیک در آثار نقاشی احصایی از همین منظر قابل بررسی است. هندسه‌ در آثار احصایی، شکلی پویا دارد که در ساختاری مستحکم، مجال حرکت می‌یابد. او در هنگام نقاشی هم خوشنویسی است که در حال ثبت تجاربی متفاوت است. نقاشی‌های احصایی را در تداوم ذهنیت متاثر از درک خوشنویسانه او باید تحلیل کرد، زیرا این هنرمند هرگز از سیطره حرف و کلمه رها نشده است. شیوه کار او در برخی آثارش به خوشنویسی چینی نزدیک می‌شود. حروف در آثار احصایی به یک عنصر بصری صرف، تقلیل نمی‌یابند، بلکه جانمایه اثر محسوب می‌شوند. از این‌رو هرچند آثار او از عنصر رنگ و فرم در تقویت بیان و تکمیل به خوبی بهره برده‌اند و از این منظر هم قابل تامل‌اند اما این‌ها عناصر ذاتی آثار او نیستند. بی‌تردید توجه به رنگ و فرم در ایجاد هویتی فرافرهنگی برای آثار احصایی نقشی اساسی داشته و بیان او را فهم جهانی نزدیک‌تر ساخته است.

«گل، سنبل، نوروز»، رنگ روغن روی بوم، 1394

درنگی بر سبک و سیاق هنری احصایی

آثار سید محمد احصایی را می‌توان بر پایه گرایش به خوشنویسی سنتی و مدرن تقسیم کرد. او هنرمندی است که سال‌ها در نظام آموزشی سنتی مشق خوشنویسی کرده اما دوران بالندگی و شکوفایی آثار خود را در دوره هنر مدرن تجربه کرده است. احصایی در آفرینش آثار سنتی چیزی کمتر از استادان سلف خود ندارد و بسیاری از قالب‌های سنتی را با مهارت تمام می‌آفریند. هنر او  در ورطه تکرار متوقف نمانده و دستمایه آفرینش آثاری شده است که بیننده را به جهانی سرشاز از زیبایی‌ها و نوآوری‌های نقاشی‌خط وارد می‌سازد. احصایی در طول حیات هنری خود دوره‌ای را به خوشنویسی سنتی پرداخته و در قالب‌های سنتی دست به خلق اثر زده است. پویش هنری او پس از گذراندن این دوره، به دوره مدن وارد شده است. احصایی در این مرحله به آفرینش آثاری گره‌مانند و کلاف‌های در هم تنیده خوشنویسی دست زده است. او در آثار خود ساختار خلاقانه‌ای از نقاشی‌خط را به نمایش گذاشته و عناصر بصری را در مسیر القای مفاهیم و معانی واژگان، حروف، احادیث، آیات و نظایر آن به کار گرفته است. احصایی از سال 1354 شروع به کشیدن تابلوهایی کرد که عمدتا با کلمه جلاله «الله» یا ترکیب مطهره «لا اله الا الله» شکل می‌گرفتند.

«لا اله الا الله»، چاپ افست

به گفته این هنرمند، تابلوهای مذکور، نوعی ذکر تصویری «الله» و نمودی از عرفان و تصوف اسلامی به شمار می‌آیند. او تاکنون چند نوبت به خلق این آثار که به نام کارهای «الله» معروف‌اند، پرداخته است و در یکی از آخرین دستاوردهای خود، رنگ را به کلی از میان برداشته تا در بی‌رنگی و بی‌اختیاری سفید روی سفید و سیاه با سیاه که هر دو تجلی نور هستند، طرحی نو درانداخته باشد. این شیوه کار او به «الفبای ازلی» نیز شهرت یافته است. احصایی در مجموعه «الفبای ازلی» به واسطه رقص حروف و ایجاد خلاقیت در فضاهای پر و خالی مبتنی بر استعدادهایی که در خطوط ثلث و ریحان موجود است، به بازتاب مفاهیم معنوی در فرم‌های خوشنویسی دست می‌زند. این مجموعه را می‌توان به مثابه ذکری تصویری دانست که قواعد خطاطی و هندسه بومی و فنی در آن دیده نمی‌شود. احصایی در آفرینش مجموعه «الفبای ازلی» به نگارش و ساخت واژه جلاله «الله» پرداخته و شیدایی قلم خود را بی‌محابا به فضاهای بالنده سطح بوم پیوند زده و بدین ترتیب، در بافتارهای گوناگون تجارب متفاوت و مشابهی را به رشته تحریر درآورده است. در این مجموعه، ترکیب‌های چرخان واژه مبارکه «الله»، ترکیب تک‌نگارانه، ترکیب دو واژه‌ای، ترکیب چهارتایی و مانند بر زمینه‌های گوناگون با تم‌های رنگی متفاوت و غالبا مشکی، حاکی از تعلق احصایی به هنر مدرن هستند. با وجود این، او در نمایش مفاهیم موجود در آثارش از دایره هنر سنتی خارج نمی‌شود. احصایی با بهره‌مندی از دانش و سوابق گرافیکی خود در مجموعه «الفبای ازلی» به لوگوارگی نگارش هر اثر نیز می‌رسد. احصایی آفرینش این مجموعه را که از اواسط دهه پنجاه خورشیدی آغاز شده بود، تا سال‌های اخیر نیز ادامه داده است. او همچنان در همان فضا و با همان شیوه همیشگی‌اش فعالیت می‌کند و در بیشتر کارهای خود به ویژه مجموعه مذکور، از امکانات قلم ثلث و ریتم و پویایی آن بهره برده است. از دیگر آثار شاخص این هنرمند مبتکر می‌توان به طراحی نشانه‌نوشته‌های بنیاد نهج‌البلاغه، فرهنگسرای نیاوران، فرهنگستان هنر، سازمان کتاب‌های درسی، موزه گرافیک ایران و نیز عنوان بسیاری از روزنامه‌های سه دهه اخیر ایران اشاره کرد.

نشان‌نوشته فرهنگستان هنر، 1377

سید محمد احصایی همچنین تا به امروز در ده‌ها رویداد و نمایشگاه انفرادی و گروهی حضور داشته که این نمایشگاه‌ها هم در داخل و هم در خارج از کشور برگزار شده‌اند و ازجمله آنها می‌توان به شصتمین دوسالانه هنر ونیز، نمایشگاه‌های سالانه بال سوییس، نمایشگاه بولونیا، هانگجو و ایشیا سوسایتی در نیویورک اشاره کرد. کار احصایی در عرصه طراحی گرافیک، نمودی خوشنویسانه دارد. از پوستر گرفته تا نشانه‌نوشته‌های او جملگی ابتدا در حروف و بازی‌های ساختاری و سنجیده با ترکیب حروف، خلاصه می‌شوند و در نهایت، نقشی گرافیکی ایفا می‌کنند. به دلیل آمیختن سنت با نوآوری، مخاطبان ارتباط مطلوبی با آثار احصایی پیدا می‌کنند و شاید این نکته‌ای است که موجب شده آثار این هنرمند، همواره مورد توجه محافل هنری قرار داشته باشد. علاوه بر اقبال رسمی، او در عرصه فروش آثار هنری در داخل و خارج از کشور نیز بسیار موفق بوده است. آوریل 2008 در حراج بین‌المللی هنر مدرن و معاصر کریستی دوبی، اثری از احصایی به قیمت یک میلیون و یکصد و هشتاد هزار دلار به فروش رسید. در دوره‌های بعدی، فروش آثارش در حراج‌های مشهور ساتبیز و کریستی لندن، دوبی و دوحه به ترتیب، ششصد و پنجاه هزار و پانصد هزار دلار به فروش رفت. سال 1399 در حراج هنر معاصر ایران نیز یکی از آثار او به قیمت شش میلیارد تومان به فروش رسید. سید محمد احصایی همچنین آثار ارزشمندی به صورت نقش برجسته دارد. در این بخش از فعالیت هنری نیز عنصر اصلی کارهای او همچنان خوشنویسی و بازی خلاقانه با حروف است. معروف‌ترین و محبوب‌ترین آنها نقش‌برجسته تالار اجتماعات دانشکده الهیات دانشگاه تهران است که در سال 1356 توسط این هنرمند به اجرا درآمده است. اثری عظیم که در قالب حروف و بازی با حرکت و ترکیب کلمات به بازنمایی حسی شعر عطار در منطق‌‌الطیر و فراز و فرود سیمرغ پرداخته است. اثر دیگری که احصائی در قالب نقش‌برجشته خلق کرده، نمای سفارت ایران در ابوظبی پایتخت کشور امارات متحده عربی است که در آنجا نحوه آفرینش هنری به کلی با تالار دانشکده الهیات دانشگاه تهران، متفاوت است و حروفی تک‌رنگ بر زمینه‌ای به ظاهر کهنه، هندسی و انتزاعی نقش‌ بسته‌اند. حروفی که هنر خوشنویسی ما را در خطوطی مانند ثلث و محقق با اعراب، هم‌داستان و مشترک می‌سازد و علاقه آنها را برمی‌انگیزد.

نقش‌برجسته، نمای ساختمان سفارت ایران در ابوظبی، 1370

هنر احصایی را می‌توان به عنوان هنری مذهبی طبقه‌بندی کرد؛ از این‌رو که هدفش ایجاد واکنش در روح انسان در مسیر معنویت و تعالی است. برای مشخص کردن این هنر مذهبی و دگرگونی‌اش در آثار احصایی، باید این نکته را در نظر داشت که ایمان مذهبی همواره پیش‌فرضی اساسی در تلاش‌های هنری این هنرمند به شمار می‌آمده است. با تمهید تعالی روح و طبیعت آن، در خلق هنر مذهبی همواره نوعی عامل غیرشخصی وجود دارد. ازجمله ویژگی‌های این هنر، تسلیم نفس به قدرت الهی است. در آثار احصایی فرایندی عمیق و به‌خصوص از آفرینش هنر اتفاق می‌افتد که به وسیله آن به بطن الهی کلمه قرآنی نزدیک می‌شود و بسته به ظرفیت هر فرد، این پیام را منتقل می‌کند. 

مرور آثار

ازجمله آثار سیدمحمد احصایی می‌توان به تابلوهای: مجموعه «الفبای ازلی»، سوره حمد، سوره یاسین، هو الفتاح العلیم، هو السمیع و العلیم، حافظ اسرار الهی، سه ورق از عشق، آن دل که تو دیده‌ای، این گل ز بر هم‌نفسی می‌آید، ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود، هر آنکه جانب اهل وفا نگه دارد، نیکی و بدی که در نهاد بشر است، بنای کار بر تدبیر آید، بر آستان جانان گر سر توان نهادن، ما ز میخانه عشقیم گدایانی چند، در چشم بامدادان، شاد بر آنم، الهی عاقبت محمود گردان، چون نیست ز هر چه هست، دلا نزد کسی بنشین که او از دل خبر دارد و... اشاره کرد.

بدون عنوان،‌1397

در سال 1402 نام سید محمد احصایی به عنوان گنجینه زنده بشری در فهرست ملی «نادره‌کاران میراث‌ فرهنگی ناملموس» به ثبت رسید.