ارسی‌سازی، هنر ترکیب نور و رنگ و چوب و شیشه

هنر ایرانی سرشار از رنگ‌های زنده و چشم‌گیر است. چه در فرش ایرانی و چه در معماری ایرانی، یکی از چیزهایی که در نگاه اول چشم هر بیننده را به خود خیره می‌کند، تنوع و ترکیب رنگ‌هاست. یکی از زیباترین جلوه‌های ترکیب و نمایش رنگ‌های مختلف در هنر و معماری ایرانی، «ارسی‌سازی» است. این هنر درها و پنجره‌هایی با قالب و اسکلت چوبی تولید می‌کند که شیشه‌هایی رنگارنگ بر پیکر آن چیده شده است. در بناهای کهن ایران، تابش انوار خورشید از لابلای ارسی، رقصی موزون و پرجاذبه از رنگ‌های گرم و گیرا به وجود می‌آورد و بیننده را به حسی شاعرانه و ماورایی مهمان می‌کند!

تاریخچه ارسی‌سازی

به نظر می‌رسد ساخت پنجره‌های ارسی به شکلی که امروز نیز مشاهده می‌کنیم، از دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) شروع شده باشد. در این دوره شیشه‌های رنگی به ایران وارد شد و هنرمندان نجار در حرکتی خلاقانه آن را در پنجره‌ها به کار بردند. این ابداع به تدریج کامل‌تر و پیچیده‌تر شد و به شکل‌گیری ارسی‌سازی انجامید. گفته می‌شود یکی از دلایلی که به قوام ارسی‌سازی منتهی شد، مذمت به کارگیری صورت‌های انسانی و حیوانی در هنرهای ترسیمی و تجسمی بود. بدین ترتیب ارسی‌سازی که نقوش هندسی را مایه اصلی خود قرار داده و رنگ و نور را به استخدام درآورده بود، به شدت رشد کرد و محبوب شد. این هنر در دوره قاجاریه (قرن نوزدهم میلادی) با تلفیق نقوش منحنی و به‌کارگیری رنگ‌های بیشتر کامل‌تر شد و به اوج شکوفایی رسید. امروزه می‌توان در جای‌جای ایران نمونه‌هایی از کار هنرمندان ارسی‌ساز را مشاهده کرد، ولی بهترین نمونه‌های آن در بناهای قدیمی و سنتی اصفهان، کاشان، شیراز و تهران قابل مشاهده است.

نوازش نورهای گرم و دلنشین در ارسی‌های مسجد نصیرالملک شیراز

تعریف و معنای ارسی

ارسی‌سازی را می‌توان شاخه‌ای از نجاری به شمار آورد که در آن با استفاده از فن نازک‌کاری چوب، شیشه‌های رنگی و نقوش گوناگون به وجود می‌آید. این طرح‌ها برگرفته از نقوش اسلیمی و ‌جقه است و به وسیله گره‌چینی و قواره‌بری به اجرا در می‌آید. اشتراک نقوش ارسی با نقوش دیگر هنرهای ایرانی، از جمله فرش‌بافی، هماهنگی اجزای بناهای ایرانی را به حد نهایت می‌رساند و ترکیبی همه‌چیزتمام خلق می‌کند.

کارشناسان معتقدند «اُر» یا «اور» پیشوندی است که «بالا رفتن» معنا می‌دهد و «ارسی» به معنای پنجره‌ای است که با بالارفتن باز می‌شود، نه با چرخش بر روی لولا یا پاشنه! ارسی‌ها معمولا به حالت ایستاده ساخته می‌شوند و باز و بسته کردن‌شان به حالت بالارونده و پایین رونده است. معمولا ارسی در بخشی از اتاق که به حیاط یا ایوان راه دارد کار می‌شود. در بسیاری بناهای ایرانی ارسی را در سرتاسر دیوار گسترانده‌اند تا توازن رنگ در آن برقرار شود. ارسی در طول قرن‌ها به حدی با معماری ایرانی در آمیخته که به عنوان یکی از اصلی‌ترین عناصر تزئینی خانه‌های سنتی ایران شناخته می‌شود. به کارگیری شیشه‌هایی با رنگ‌های مختلف در هر شبکه ارسی، مجموعه‌ای پدید می‌آورد که با تابش خورشید، خانه را به رنگ‌های مختلف می‌آراید.

ارسی خانه امیر لطیفی در گرگان که در دوره قاجار (قرن نوزدهم میلادی) ساخته شده است

ساختار و کاربرد ارسی

شاید در نگاه نخست باورنکردنی به نظر آید، ولی در ارسی‌سازی از هیچ میخ و چسبی استفاده نمی‌شود. تمام ساختار پیچیده چوب‌ها و شیشه‌ها با ایجاد شیار در بدنه تکه‌چوب‌ها و جا انداختن آن‌ها در هم محکم شده است. هنرمند در ابتدا برای خلق چنین اثری، نقشه‌ای را ترسیم می‌کند و بر اساس آن، به برش چوب و شیشه می‌پردازد. کنار هم چیدن و کلاف کردن چوب و شیشه به ظرافت، دقت، حوصله و تجربه‌ای فراوان نیاز دارد. ارسی‌سازی به قدری دقیق و حساس است که گاه ممکن است چیدن یک گره ساعت‌ها به طول بیانجامد. ساختار پنجره‌های ارسی با استفاده از گره‌های متعدد و چفت کردن تکه‌های کوچک و بزرگ چوب در یکدیگر، به قدری محکم می‌شود که برای سال‌ها سالم و پابرجا می‌ماند.

ارگ کریم‌خانی شیراز

اگر ارسی در بناهای ایرانی تا این حد محبوبیت پیدا کرد، صرفا به خاطر زیبایی‌اش نبود، بلکه به کار بردن رنگ‌های متعدد نوعی ایجاد حریم در بین بخش‌های مختلف خانه محسوب می‌شد. در واقع بر خلاف شیشه‌های معمولی بی‌رنگ، با شیشه‌های رنگی به‌کاررفته در ارسی، فضای داخلی از بیرون مشخص نمی‌شد. در ارسی از رنگ‌های لاجوردی، قرمز، سبز و زرد استفاده می‌شود که هر کدام اثر روان‌شناختی خاصی دارند. این رنگ‌ها هنگامی که در کنار هم به کار روند شدت اثرات یکدیگر را متعادل‌تر می‌کنند. همچنین استفاده از شیشه‌های رنگی موجب می‌شود میزان تابش نور به محیط داخل متوازن شود. با تابیدن نور خورشید بر ارسی، رنگ‌هایی در داخل اتاق به وجود می‌آید که به عنوان دافع حشرات عمل می‌کند و از مزاحمت آنان می‌کاهد. این پنجره‌ها به خاطر نقوش متعدد و برجسته خود، در تقلیل انعکاس صوتی و ایجاد فضای آکوستیک نیز موثرند.

نصب یک پنجره ارسی در یک بنا

ثبت ملی هنر ارسی‌سازی

هنر ارسی‌سازی در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) با شماره 564 در فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت رسید. کردستان، اصفهان، فارس و یزد مهم‌ترین مناطق ایران در هنر ارسی‌سازی هستند.