سوزن‌دوزی ممقان، هم‌نشینی زیبایی، ظرافت و ذوق هنرمندان گمنام

سوزن‌دوزی از جمله صنایع دستی ایران است که سوزن و نخ و پارچه، اصلی‌ترین مواد و تجهیزات آن به شمار می‌روند. به خاطر همین مواد اولیه ساده و در دسترس، این هنر گستردگی فراوانی در ایران دارد و در هر گوشه این سرزمین، جلوه و شیوه‌ای خاص به خود گرفته است که هر کدام از نظر طرح، رنگ و نوع دوخت با دیگری تفاوت دارد. هنر سوزن‌دوزی ممقان نیز به عنوان یکی از انواع سوزن‌دوزی‌های رایج در ایران به شمار می‌رود که از ویژگی‌هایی مخصوص برخوردار است، به همین خاطر این هنر در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی)، به عنوان میراث ناملموس استان آذربایجان شرقی، در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسیده است.

تاریخ و اقتصاد ممقان

ممقان در شهرستان آذرشهر واقع شده است و حدود 20 هزار نفر جمعیت دارد. فاصله این شهر از تبریز، 42 کیلومتر است. قدمت این شهر را به دوره حکومت ایلخانان (قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی) منسوب می‌کنند. برخی معتقدند نام این شهر نیز ریشه مغولی دارد و به حکمرانی «منگوقاآن»، برادر هلاکوخان مغول بر این شهر مربوط است.

ممقان بیشتر به کشت نخود معروف است، ولی در آن صنایع دستی مختلفی، از جمله سوزن‌دوزی، جاروبافی و قالی‌بافی نیز رواج دارد. سوزن‌دوزی ممقان به خاطر طرح‌های خاص و زیبایی، استحکام و دوام محصولاتش به «ممقان‌دوزی» هم مشهور شده است.

ویژگی‌های هنر سوزن‌دوزی ممقان

از یک دید کلی، سوزن‌دوزی ممقان یکی از انواع رودوزی است که در آن زمینه اساسی پارچه با بخیه‌هایی از نخ‌های رنگی پوشانده می‌شود تا زمینه‌ای تازه با رنگ و نقشی جدید به وجود آید. طرح‌های مورد استفاده در این هنر، عموما ذهنی است و برداشت‌های شخصی هنرمند از طبیعت را شامل می‌شود، ولی در مجموع، بیشتر طرح‌ها گل و بته‌ای هستند.

سوزن‌دوزی در ممقان، اغلب در خانه و توسط زنان و دختران انجام می‌گیرد. در این صنعت دستی، از نخ ابریشم رنگین استفاده می‌شود. زیرلیوانی، کلاه و انواع پوشاک، کفش و رومیزی، مهم‌ترین محصولاتی هستند که سوزن‌دوزان ممقانی تولید می‌کنند.

طرز کار هنرمندان سوزن‌دوز ممقان

پارچه‌ای که برای زیر کار مورد استفاده قرار می‌گیرد، معمولا دبیت یا ساتن مشکی است. پارچه متقال نیز برای دوام بیشتر محصول، به عنوان آستر استفاده می‌شود. دلیل استفاده از رنگ سیاه در پس‌زمینه‌ کار، ظاهر شدن فواصل دوخت در آن و امکان اصلاح درزهای خالی توسط هنرمند است. در پایان کار، قابی مشکی گرداگرد کار به وجود می‌آید. این قاب مشکی با افزایش شدت وضوح رنگ‌ها، به زیباتر نشان داده شدن آن‌ها کمک می‌کند.

نخ مورد استفاده در سوزن‌دوزی ممقان، ابریشم طبیعی یا مصنوعی (ویسکوز یا استات) است. این نخ‌ها در سه نوع نازک (شش لایی)، متوسط (15 لایی) و درشت (30 لایی) به کار برده می‌شود. به جز آن، قیچی، انگشتانه و سوزن معمولی چهار سانتی‌متری نیز ابزار کار سوزن‌دوزان ممقان را تشکیل می‌دهند. در هنر سوزن‌دوزی ممقانی، انواع بافت‌های زنجیره‌دوزی، دندان‌موشی، دوخت بست، پتویی، شعاعی و ساتن به کار برده می‌شود.

پیش از شروع دوخت، ضخامت نخ مورد استفاده با توجه به طرح مورد نظر، انتخاب می‌شود. سپس طرح‌ها را با پارچه‌های دبیت و متقال می‌برند و در دو طرف یک برگه کاغذ نازک، مانند کاغذ روزنامه قرار می‌دهند. در این حالت متقال و کاغذ که آستر کار هستند، اندازه‌ای یکسان دارند، ولی اندازه دبیت از هر طرف حدود دو سانتی‌متر بیشتر است. زنجیره‌دوزی لبه کار، مرحله دیگر آماده‌سازی پارچه برای اجرای طرح‌هاست. برای این کار سوزن را از زیر، در فاصله نیم سانتی‌متر از لبه پارچه به آن فرو می‌کنند و تا انتها می‌کشند، سپس در فاصله چند میلی‌متر، مجدد آن را از رو به پارچه فرو می‌کنند و در حالی که هنوز نخ را تا آخر نکشیده‌اند، سوزن را از میان نخی که به شکل حلقه روی پارچه باقی مانده عبور می‌دهند. در نهایت نیز سوزن را تا انتها می‌کشند و این کار را ادامه می‌دهند تا کل لبه پارچه دوخته شود. سپس به دوخت طرح‌ها روی قسمت‌های میانی پارچه مشغول می‌شوند. دوخت قسمت‌های میانی پارچه در چند مرحله صورت می‌گیرد. دقت هنرمندان در اجرای دوخت در این مراحل، سبب می‌شود محصولات سوزن‌دوزی ممقان علاوه بر زیبایی چشم‌نواز، استحکام و ظرافتی منحصر به فرد به دست آورند. استفاده از انواع دوخت‌ها در این محصولات، زمان مورد نیاز برای تولید آن را بالایی می‌برد و به مهارت زیادی نیاز دارد.