ملیله‌کاری، ظریف، ارزشمند و زیبا

هنر تجلی روح آدمی است. انسان با قدرت آفرینندگی خود، اثر هنری خلق می‌کند و به شیئی بی‌جان، جان می‌بخشد! فرقی نمی‌کند این شیء، فلزی بی‌روح و سرد باشد یا ماده‌ای که از یک گیاه حاصل شده است، وقتی هنرمند روح خود را با هنرش به آن بدمد، زنده می‌شود؛ گویی از همان اول انتظار کشیده تا زمان بگذرد و دست حیات‌بخش هنرمند بر پیکرش بنشیند... «ملیله» یکی از هنرهای دستی زیبای ایرانی است که هنرمند همچون نقاشی که تابلویی هنری می‌آفریند، قالب‌های نقره را شکل می‌دهد و اثری بدیع و زنده به وجود می‌آورد.

تاریخچه ملیله‌کاری

برخی منابع قدیمی‌ترین اشیایی را که نمودی از ملیله‌کاری در آن دیده شده، به هزاره اول پیش از میلاد نسبت می‌دهند. در دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) هنرمندان فلزکار برای طبقه مرفه ظروفی گران‌قیمت می‌ساختند که گاهی از سنگ‌های زینتی برای تزئین آن استفاده می‌شد، با این حال آثار چندانی از این دوره در دست نیست. ساخت ظروف فاخر و مجلل پس از دوره ساسانیان رو به افول نهاد، ولی در دوره سلجوقیان (قرن یازدهم و دوازدهم میلادی) خصوصا در شرق و شمال شرق ایران مورد توجه قرار گرفت. احتمال می‌رود رواج فلزکاری در غرب ایران، خصوصا شهر زنجان، حاصل تلاش‌های هنرمندان خراسانی باشد. بعد از دوره سلجوقیان ملیله‌کاری رفته‌رفته رشد کرد و به شاخه‌ای مستقل و فراگیر تبدیل شد. البته در منابع تاریخی و سفرنامه‌ها، بیشتر از فلزکاری زنجان سخن به میان آمده است، ولی از آن جا که پیشرفت ملیله‌کاری به عنوان شاخه‌ای از فلزکاری، هم‌عنان با پیشرفت کلی هنر فلزکاری بود، می‌توان این شواهد را به پیشرفت ملیله‌کاری نیز نسبت داد. به هر صورت قدر مسلم این است که از قرن دهم هجری قمری (قرن شانزدهم میلادی) ملیله‌کاری زنجان هویتی مستقل داشته است. این هنر تا پیش از حکومت پهلوی (اوایل قرن بیستم) به زنجان منحصر بود، ولی پس از این دوره با مهاجرت شماری از استادکاران، به دیگر نقاط ایران نیز راه یافت. امروزه ملیله‌کاری در شهرهایی همچون تهران، اردبیل، اصفهان، بروجرد و زنجان رواج دارد، با این حال زنجان را مرکز اصلی این صنعت می‌دانند. کارشناسان «حاج اسدالله» را از جمله تاثیرگذارترین هنرمندان ملیله‌کاری زنجان می‌دانند که در دوره فتحعلی‌شاه قاجار (سلطنت از 1797 تا 1834 میلادی) با ابداع طرح‌هایی جدید و ابتکاری، به گسترش آن کمک کرد.

ملیله‌کاری برای ساخت زیورآلات نیز کاربرد دارد

در طول تاریخ به دلیل ارزش بالای نقره، بیشتر اشیایی را که ملیله روی آن‌ها کار شده بود ذوب کرده‌اند، به همین دلیل نمونه‌های کمی از دوره‌های تاریخی دور به دست ما رسیده است. چندین سرقلیان، گیره استکان و سینی از دوره قاجار (قرن نوزدهم) مهم‌ترین اشیای موجود از هنر ملیله‌کاری محسوب می‌شوند.

شیوه اجرای ملیله‌کاری

ملیله‌کاری هنر استفاده از نقره برای ساخت مصنوعات هنری است و شاخه‌ای از فلزکاری محسوب می‌شود. البته از طلا نیز در ملیله‌کاری استفاده می‌شود، ولی موارد استفاده از آن نادر است. هنرمند ابتدا نقره را ذوب می‌کند و در قالب‌هایی که «ریچه» نام دارد می‌ریزد. پس از آن که نقره مذاب شکل قالب را به خود گرفت، آن را با دستگاهی مخصوص، نوردکاری می‌کند و به صورت مفتول در می‌آورد. این مفتول‌های نقره‌ای مواد اولیه ملیله‌کاری هستند. نقره‌ای که در ملیله‌کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد، باید عیار بالایی داشته باشد. وقتی تکه‌های ملیله درست شد، آن را در کنار هم قرار می‌دهند و با نقره‌ای که عیارش پایین‌تر است، لحیم می‌کنند. ارزش محصول ملیله‌کاری به ظرافت چینش مفتول‌های نقره و لحیم‌کاری آن‌ها بستگی دارد.

به طور کلی ابزار مورد استفاده در ملیله‌کاری با زرگری مشترک است. در ملیله‌کاری معمولا نقش‌های برخاسته از هنر ایرانی، نظیر بته‌جقه، ریزه‌جقه، برگ و غنچه و پیچک ساخته می‌شود. ظروفی همچون سینی، قندان و برخی اشیای تزئینی همچون گلِ سینه، عمده محصولاتی هستند که ملیله‌کاری روی آن پیاده می‌شود. این اشیا علاوه بر زیبایی، ارزش بالایی نیز پیدا می‌کنند.

نشان‌های ملی و جهانی ملیله

در سال 2018 میلادی (1397 خورشیدی) زنجان به انتخاب «شورای راهبردی انتخاب شهر و روستاهای ملی ایران» به عنوان شهر ملی ملیله و یک سال بعد، از سوی «شورای جهانی صنایع دستی منطقه آسیا و اقیانوسیه» به عنوان شهر جهانی ملیله معرفی شد. ملیله‌کاری یکی از عناصر هویتی زنجان شمرده می‌شود و طرحی از یک گلدان ملیله‌کاری‌شده با ارتفاع پنج متر و قطر 2.5 متر در یکی از میدان‌های اصلی این شهر (سبزه‌میدان) نصب شده است.

بزرگ‌ترین گلدان ملیله جهان که در سبزه‌میدان زنجان نصب شده است