در اسلام و قرآن، تحقیق و جستجوی علم به‌عنوان یک عمل بسیار ارزشمند و مهم شناخته می‌شود. قرآن کریم و احادیث پیامبر اسلام (ص) به وضوح به اهمیت دانش و تحقیق تأکید کرده‌اند.

تحقیق در اسلام از چنان جایگاهی برخوردار است که مسلمان باید با تحقیق به اصول دین یعنی توحید، نبوت و معاد رسیده باشد و در این موارد نمی‌تواند از دیگران تقلید و پیروی کند؛ این مطلب چنان آشکار است که دانشمندان دینی بسیاری که وظیفه عملی مسلمانان را در اموری مانند نماز، روزه، زکات و سایر وظایف عملی مسلمان را در کتاب خود به تفصیل مشخص می‌کنند، در اولین فتوا و سخنان خود می‌گویند: تقلید در اصول و پایه‌های دینداری مانند شناخت خداوند، اصل نبوت، اصل معاد درست نیست و افراد خود باید با تحقیق و فهمشان به این اصول دست یابند، یعنی از نظر اسلام ورود به خود اسلام و پذیرش آن هم باید با تحقیق و تفکر همراه باشد نه پیروی صرف از دیگران. در یکی از معروف‌ترین احادیث پیامبر اسلام (ص) آمده است: «جست‌وجوی علم بر هر زن و مرد مسلمان واجب است». این حدیث بر اهمیت و الزامات تحقیق برای دانستن در اسلام تأکید دارد.

آیه 9 سوره انفال: «و اگر از آنچه بر شما نازل شده است در شک باشید، از دیگران بپرسید.» این آیه به مسلمانان دستور می‌دهد که در صورت شک و تردید، برای یافتن حقیقت و روشنی بیشتر به دانشمندان دین مراجعه کنند تا بفهمند و دریابند.

پیامبر اسلام (ص) فرموده‌اند: «علم نور است و جهل تاریکی.» تحقیق به‌عنوان تنها راه برای رسیدن به علم و نورانیت و خروج از تاریکی جهل است.

اسلام از انسان‌ها می‌خواهد که از تقلید کورکورانه بپرهیزند و به‌جای آن، حقیقت را با عقل و دانش خود بیابند. این رویکرد، انسان را به استقلال فکری و تصمیم‌گیری آگاهانه دعوت می‌کند.

اسلام به کسب علم به‌عنوان یک وظیفه دینی نگاه می‌کند و از مسلمانان می‌خواهد که در جست‌وجوی حقایق و دانش باشند تا بتوانند به درک بهتری از زندگی و جهان پیرامون خود دست یابند.

اسلام، دینی است که انسان را به تفکر، دانش‌اندوزی و کشف ناشناخته‌ها دعوت می‌کند. در این فرهنگ، تحقیق نه‌تنها برای شناخت جهان اطراف، بلکه برای درک بهتر خود، خداوند و هدف زندگی ضروری است.

قرآن بارها انسان را به تفکر درباره جهان هستی دعوت کرده است. این کتاب الهی به انسان‌ها یادآوری می‌کند که زیبایی‌ها و نظم موجود در طبیعت، نشانه‌هایی از خالق بزرگ است و تحقیق درباره آن‌ها، راهی برای شناخت بیشتر اوست. از آسمان‌ها و زمین گرفته تا موجودات کوچک و بزرگ، همگی فرصتی برای جست‌وجو و تفکر هستند.

قرآن بارها به نشانه‌های الهی در طبیعت اشاره کرده و از انسان‌ها خواسته تا درباره آن‌ها تحقیق کنند. این دعوت به پژوهش، الهام‌بخش دانشمندان مسلمان در تاریخ بوده است که در زمینه‌های مختلف مانند پزشکی، ریاضیات، نجوم و شیمی پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند. فرهنگ قرآنی بر این باور است که مطالعه طبیعت، راهی برای شناخت بهتر جهان و کشف رازهای آن است.

علاوه بر جهان بیرونی، قرآن به اهمیت شناخت خود نیز اشاره کرده است. تحقیق درباره نفس، عواطف، افکار و هدف زندگی، انسان را به سوی رشد و کمال هدایت می‌کند. این خودشناسی، یکی از کلیدهای اصلی برای درک بهتر خداوند و جایگاه انسان در جهان است. گفته شده است: «خداوند بیامرزد کسی را که همواره در این فکر باشد که از کجا آمده، در کجاست و به کجا می‌رود.» امثال این تعابیر اهمیت فکر و تحقیق درباره امور کلان در نسبت با انسان و زندگی‌اش را نشان می‌دهد.

اسلام انسان را به آزادی فکری و حقیقت‌جویی دعوت می‌کند. در فرهنگ قرآنی، تحقیق باید با نیت خالص و هدفی شریف انجام شود. جست‌وجوی حقیقت، اگر با نیتی صادقانه همراه باشد، انسان را به آرامش درونی و اطمینان قلبی می‌رساند.

اما در اسلام، تحقیق و جست‌وجو برای کشف اسرار دیگران و فهمیدن مسائل خصوصی افراد بسیار نهی شده است و در زمره گناهان است.

در اسلام، افرادی که به تحقیق و دانش‌اندوزی مشغول هستند، جایگاه ویژه‌ای دارند. قرآن و سنت پیامبر، بارها به احترام و تکریم دانشمندان تأکید کرده‌اند ازجمله این‌که اگر وارد مسجد شوم و ببینم در آن دو دسته‌اند؛ یک دسته مشغول عبادت و نماز خواندن و دسته دیگر مشغول گفت‌وگوی علمی، من وارد بر گروهی می‌شوم که مشغول گفت‌وگوی علمی شده‌اند.