قنات قصبه گناباد، شاهکار مهندسی آب در ایران باستان

بیشتر نواحی سرزمینی ایران در مناطق گرم و خشک قرار گرفته است، به همین دلیل از گذشته‌های دور، آب یکی از گران‌بهاترین عناصر طبیعی در ایران محسوب می‌شود. از دوران باستان، ایرانیان با ابزار نخستین و ساده، موفق شدند «قنات» را به عنوان یک فناوری بومی انتقال و مدیریت منابع آبی اختراع کنند و گسترش دهند. قنات در طول قرن‌ها شریان حیاتی شهرها و روستاهای فلات ایران به شمار می‌رفت. اگر قنات وجود نداشت، زندگی در این کهن‌سرزمین مختل می‌شد و میراثی که از تمدن بزرگ و تاریخی ایران برای جهانیان بر جا مانده است، از میان می‌رفت... ایرانیان با چیره‌دستی و استادی تمام، قنات‌هایی را خلق کردند که هنوز هم تعجب زبده‌ترین مهندسان جهان را بر می‌انگیزد. «قنات قصبه» یکی از خاص‌ترین قنات‌های ایران است که دیرینگی آن را تا 2500 سال تخمین زده‌اند.

بخشی از تاسیسات مربوط به قنات قصبه گناباد

جغرافیای قنات قصبه گناباد و تاریخچه آن

قنات قصبه در «گناباد» واقع است؛ جنوبی‌ترین شهر استان خراسان رضوی در شرق ایران که با شهر مشهد 270 کیلومتر و با تهران  910 کیلومتر فاصله دارد. گناباد بر روی یک فلات هموار واقع شده و آب و هوای آن گرم و خشک است. گناباد در حال حاضر جمعیتی بیش از 40 هزار نفر دارد. از نظر تاریخی شماری از کارشناسان قدمت این شهر را به پیش از هخامنشیان (هزاره اول پیش از میلاد) مربوط می‌دانند. گذشته از برخی نقل‌های تاریخی، وجود قنات قصبه یکی از دلایل محکم درباره قدمت این شهر است. این قنات قدیمی‌ترین قنات ایران‌زمین خوانده شده است. نتایج بررسی‌ها تاسیس قنات را به 2500 تا 2700 سال پیش نسبت می‌دهد. کشف قطعاتی سفال در دهانه یکی از چاه‌ها عاملی برای تقویت این نظریه است... البته قدر مسلم آن است که در زمان حیات ناصرخسرو قبادیانی، سفرنامه‌نویس شهیر ایرانی، این قنات آباد بوده و شهرت زیادی داشته است. وی در سال 1052 میلادی (444 هجری قمری) درباره قنات شرحی نوشته که قدیمی‌ترین توصیف از آن شمرده می‌شود.

کانال زیرزمینی انتقال آب قنات قصبه گناباد

در گناباد قنات‌های مختلفی وجود دارد که همگی از ارتفاعات «قهستان» سرچشمه می‌گیرند. این ارتفاعات در فاصله‌ای حدود 24 کیلومتری از شهر واقع است. در یک دسته‌بندی کلی، قنات‌های گناباد به «کوهستانی» و «دشتی» تقسیم می‌شوند. قنات‌های کوهستانی عمدتا در میان دره‌های شیب‌دار واقعند و آب باران و برف در آن‌ها جریان پیدا می‌کند. معمولا مادرچاه (چاه اصلی) این قنات‌ها بین سه تا 20 متر عمق دارد. قنات‌های دشتی در مناطق هموار احداث شده‌اند و آب را در مسیری طولانی‌تر جابجا می‌کنند. قنات قصبه به عنوان معروف‌ترین قنات گناباد، یک قنات دشتی است. مادرچاه قنات قصبه در دامنه شمالی «سیاه‌کوه» واقع شده و امتداد آن در راستای دره پرآب «خانیک» قرار دارد. این قنات به قدری عظیم است که گویی حفر آن با نیرویی ماورایی صورت گرفته است. قنات قصبه 33133 متر طول دارد و «قصبه» و «دولاب» دو رشته اصلی آن هستند. از نظر کارشناسان، ایجاد رشته‌ای ثانویه برای قنات به منظور بهره‌برداری بهتر از منابع آبی بود. در واقع بعد از گذشت مدتی از عمر قنات، ریزش‌های پی‌درپی جریان آب را قطع کرد و سازندگان قنات را واداشت تا در 683 متری مادرچاه، شاخه‌ای دیگر (دولاب) حفر کنند تا ریزش‌های آتی خللی در انتقال آب به وجود نیاورد. در مجموع به جز دو شاخه اصلی، شش شاخه فرعی در قنات قصبه قابل تشخیص است. در مسیر قنات 427 میله چاه (چاه‌های فرعی) وجود دارد. چاه‌های فرعی در ابتدا برای حفر کانال انتقال آب و سپس لایروبی آن کاربرد داشت. از سمت مادرچاه، هر 70 تا 100 متر یک چاه عمودی کنده شده و در کف آن، کانالی با زاویه قائمه در مسیر قنات به وجود آمده است. مادر‌چاه قنات با 340 متر عمق، قنات قصبه را به عمیق‌ترین قنات تاریخ تبدیل می‌کند. حفر چنین قناتی با 73 میلیون متر مکعب خاک‌برداری در عمق متوسط 300 متر، بدون کوچک‌ترین خطا در جهت‌یابی و شیب‌بندی زمین، از عجایب تاریخ بشر به شمار می‌آید.

یک چرخِ چاه که برای حفر چاه و لایروبی قنات مورد استفاده قرار می‌گیرد

در حال حاضر 500 متر ابتدایی قنات برای بازدید گردشگران در دسترس است. با وجود آن که بیش از نیمی از چاه‌های قنات مسدود شده‌اند، هنوز هم آب در بخش‌های زیادی از آن جریان دارد.

با وجود گذشت بیش از 2500 سال از عمر قنات قصبه گناباد، هنوز هم از آب آن برای آبیاری کشتزارها استفاده می‌شود

ثبت ملی و جهانی قنات قصبه

قنات قصبه در سال 2000 میلادی (1379 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد. ثبت جهانی این قنات نیز در سال 2016 میلادی (1395 خورشیدی) صورت گرفت.