معماری مسجد جامع اصفهان

قدیمی‌ترین بنای تاریخی اصفهان و نمونه كامل‌ترین مسجد چهار ایوانی دوره سلجوقی 429- 590ق/ 1038- 1149م. طرح نخستین مسجد به گونه شبستان ستون‌دار بوده كه در 156ق/ 777م ساخته شده است. در 226ق/ 840م مسجد كهن ویران شده و بر ویرانه‌های آن مسجدی بزرگ‌تر ساخته‌اند. طی فرمانروایی آل‌بویه، 320- 454ق/ 732- 1062م اجزایی به بنای كهن مسجد افزوده شده است.

گنبد جنوبی توسط خواجه نظام الملک، وزیر ملک شاه سلجوقی در 473هـ/ 1082م ساخته شد و سپس صفه صاحب (ایوان جنوبی جلوی گنبد) به آن افزوده شد. در بالای شبستان شمالی مسجد، گنبد تاج‌الملک، به قرینه گنبد نظام‌الملک بنا گردید، این گنبد در 481هـ/ 1090م به دستور تاج‌الملک شیرازی احداث گردید كه به گنبد «خاگی» (خاگی به معنی تخم‌مرغی شكل) معروف است.

پس از ساخته شدن ایوان جنوبی (صفه صاحب) ایوان‌های سه گانه شمالی معروف به صفه درویش، غربی معروف به صفه استاد و شرقی، معروف به صفه شاگرد بنا گردیدند. شبستان‌هایی كه در طرفین ایوان جنوبی قرار گرفته‌اند، دارای آثار آجر چینی از دوره دوم سلجوقی هستند (اوایل قرن 6هـ/ 12م). شبستان‌های طرفین ایوان شمالی و شبستانی كه بین ایوان شمالی و گنبد خاگی واقع شده است، در همین تاریخ ساخته شدند. در دوره آل‌مظفر، قسمت‌های مهمی به مسجد اضافه شد، از جمله شبستانی در شمال ایوان شرقی و مدرسه‌ای در شرق آن. طبق كتیبه‌ای، در 768هـ/ 1368م مسجدی در جنوب مدرسه اخیر ساخته شده است.

در شبستان‌های مسجد جامع اصفهان، حدود چهارصد و هفتاد تاق، یافت می‌شود. این مسجد دارای ده محراب است كه تدریجاً به وسیله فرمانروایان مختلف ساخته شده‌اند. این مسجد با مساحتی بیش از 000/20 مترمربع، بزرگ‌ترین مسجد ایران به حساب می آید. بنای مربع شكل بالای حوض در وسط حیاط، از ابنیه روزگار شاه عباس است. بناهای دیگر، همچون غسلخانه و آبریز نیز در محل قدیمی و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار بازسازی گردیده اند. (1212- 1250هـ/ 1794- 1832م) كلیه تزئینات كاشی‌كاری بنا، مربوط به عصر پادشاهان صفوی است، كه مجموعه‌ زیبایی است از كاشی‌های معرق، هفت‌رنگ، در كنار خطوط بنایی، ثلث و نستعلیق، همچنین گچبری‌های كم نظیر از شاخصه‌های معماری داخلی این بنا به شمار می‌آید.