طاق‌های خشتی بدون قالب، هنر بی‌نظیر معماری ایرانی

معماری

معماری میراثی ارزشمند است که در نتیجه تلاش و تشریک مساعی ده‌ها نسل، در طول چندین قرن شکل گرفته و تکامل یافته است. در هر گوشه از جهان، شیوه‌های معماری هم‌ساز با فرهنگ و جغرافیای همان سرزمین پدید آمده‌اند. در ایران نیز معماری ایرانی سیمایی ویژه یافته و نوآوری‌هایی درخشان در دل آن شکوفا شده است. «طاق‌های خشتی بدون قالب» یکی از همین نوآوری‌هاست که به طور دقیق نمی‌توان پدید آوردن آن را به فرد یا منطقه‌ای خاص نسبت داد. استفاده از این طاق‌ها به تدریج در سراسر فلات مرکزی ایران، خصوصا خراسان (شرق ایران) و مناطق کویر مرکزی ایران فراگیر شد و بناهای پرشماری با بهره‌گیری از آن به وجود آمد.

تاریخچه طاق‌های خشتی بدون قالب

گمان می‌رود نخستین طاق‌ها در دل بناهای دست‌کند پدید آمده باشند؛ سازه‌هایی که با کندن تپه‌ها ساخته می‌شدند. هنوز هم در برخی از نواحی ایران، همین شیوه برای برپا کردن آغل یا انبار به کار می‌رود. با تکامل فنون ابتدایی معماری، طاق‌هایی به کمک تیرهای چوبی ساخته شدند، اما در مناطقی که دسترسی به چوب مناسب وجود نداشت، معماران کوشیدند از نیروی فشاری حاصل از وزن خشت بهره گیرند تا سقف بدون اتکا به تیرهای چوبی پابرجا بماند. از دل همین کوشش‌ها بود که طاق‌های خشتیِ بدون قالب پدید آمدند و رفته‌رفته کمال یافتند. در حقیقت، یکی از وجوه تمایز معماری ایرانی در ساخت طاق‌ها، بی‌نیازی آن از قالب است؛ چرا که در گستره‌ای از چین تا آفریقا و آمریکا، معماران به چوب مناسب دسترسی داشتند و قالب‌های خود را با آن می‌ساختند، اما در بسیاری از نقاط ایران چنین امکانی فراهم نبود. همین چالش، قریحه و نوآوری معماران ایرانی را برانگیخت تا جایی که بر روی این طاق‌ها کاربندی‌هایی پدید آوردند که امکان برپا کردن گنبد بر پلان‌های مستطیلی را فراهم می‌آورد. این روش را باید از پیشرفته‌ترین شیوه‌های اجرای طاق‌های خشتی بدون قالب در ایران دانست.

طاق کسری، بزرگ‌ترین طاق خشتی بدون قالب جهان که در دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) ساخته شده و هم‌اکنون در خاک کشور عراق قرار دارد

ویژگی‌های طاق‌های خشتی بدون قالب و اهمیت آن

از گذشته‌های دور، در فلات مرکزی ایران، بناها عموما از خشت و گل ساخته می‌‌شود، زیرا گل در دسترس‌ترین و ارزان‌ترین مصالح موجود در این منطقه به شمار می‌رود. استفاده از خاک و گلِ هر ناحیه، استقلال در ساخت و ساز را برای مردم آن به همراه می‌آورد و موجب می‌شد همگان بدون صرف هزینه‌ای زیاد، صاحب مسکن شوند. معماری خشتی به تدریج در مناطق شهری و روستایی ایران شکلی مجزا به خود گرفت، هرچند در روستاها اصالت خود را بیشتر حفظ کرد.

طاق خشتی بدون قالب در کاخ فیروزآباد (اردشیر بابکان) از آثار ثبت‌شده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو

شیوه ساخت طاق‌های بدون قالب بسیار دقیق است و تجربه‌ای به قدمت چند هزار سال آن را پشتیبانی می‌کند. از نظر فنی می‌توان این شیوه را «جزء به کل» توصیف کرد، یعنی بنّاها تک‌تک خشت‌ها را طوری انتخاب می‌کنند که زوایای مناسب حفظ شود و تکیه‌گاه به وجود آید. تمام این کار بدون هیچ ابزاری صورت می‌گیرد، یعنی استاد بنّا تنها با استفاده از تجربه خود و هنر دستش، کار را جلو می‌برد و کل طاق را خشت به خشت می‌چیند. امروزه این طاق‌ها بیشتر در روستاها قابل مشاهده است. در بناهای شهری طاق‌ها عموما با هزینه‌ای بیشتر، با طراحی قالب‌های چوبی و رعایت اصولی هندسی به وجود آمده‌اند.

در ساخت بیشتر چهارطاقی‌ها از روش اجرای طاق‌های خشتی بدون قالب استفاده شده است. به احتمال زیاد این بناها، همگی کاربرد مذهبی داشته‌اند.

معماری مدرن روی محاسبات و ابزار تمرکز پیدا کرده و در آن تجربه و فن به فراموشی سپرده شده است، بدین ترتیب دیگر ساخت یک بنا با دست خالی و مصالح ساده، ارزشمند نیست و حتی تقبیح می‌شود. در حالی که بناهای ساخته‌شده با تجربه و مصالح اولیه، اصیل‌تر هستند و با محیط زیست هم‌خوانی بیشتری دارند. در این گونه بناها بر خلاف محاسباتی که دقیقا جای تمام جزئیات را مشخص می‌کنند، دست معمار باز است و امکان به کار گرفتن قریحه و استعداد وجود دارد. یک معمار را که با دست خالی به ساخت یک بنا مشغول می‌شود، می‌توان به نوازنده‌ای تشبیه کرد که ساز را در دست گرفته و به صورت بداهه به نواختن آن مشغول می‌شود؛ هر دو بر اساس ذوق خود اصولی و آموزش‌هایی را که در خاطر دارند به کار می‌گیرند و به خلق اثر هنری مشغول می‌شوند.