مهندسی و نظام تقسیم آب در سمنان، پاسخی برای مسائل امروز

با وجود آن که سمنان در منطقه‌ای کویری قرار دارد، آن را باید از لحاظ شاکله شهرسازی یک «باغ‌شهر» به شمار آورد. همین ویژگی سبب شده از قدیم‌الایام این شهر را «نگین کویر» لقب دهند. البته امروزه به دلیل مسائلی مانند کمبود آب و گسترش بافت شهری، بسیاری از باغات سرسبز گذشته از میان رفته‌اند، ولی هنوز هم در جنوب سمنان می‌توان نشانی از باغ‌های سنتی و نظام دقیق آبیاری آن‌ها پیدا کرد؛ باغ‌هایی که از زمان‌های قدیم چشم هر مسافری را در بدو ورود به شهر به خود خیره می‌کنند. باغ‌های سمنان در گذشته گرداگرد فضای شهری را در بر گرفته بودند و هر مسافری که به شهر وارد می‌شد، باید پس از ورود از دروازه شهر برای رسیدن به فضای شهری، از باغ‌هایی مصفا و سرسبز عبور می‌کرد. تصور کنید کسی که مسیری طولانی و سخت را در کویر خشک و سوزان پیموده بود پس از دیدن چنین باغ‌های باطراوت و زیبایی چه حسی پیدا می‌کرد!

ریشه و منشا باغ‌های سمنان
کارشناسان شکل‌گیری کالبد شهری سمنان را به نظام تقسیم آب دقیقی مربوط می‌دانند که «شیخ علاءالدوله سمنانی» در دوره ایلخانی به وجود آورد. وی در 659 هجری قمری (1261 میلادی) به دنیا آمد و در 736 هجری قمری (1336 میلادی) چشم از جهان فرو بست. مقبره‌ای منسوب به وی در روستای صوفی‌آباد شهرستان سرخه استان سمنان وجود دارد که بسیار مورد توجه مردم است. وی در عمر 77 ساله خود در نجوم، مهندسی، عرفان و تصوف کتاب‌هایی نوشت که امروز 39 جلد از آن‌ها در دسترس است. هر چند برخی کارشناسان عمر نظام آبیاری سمنان را بیش از هزار سال می‌دانند، ولی از شیخ علاءالدوله به عنوان کسی یاد می‌شود که با تدوین و گسترش این نظام، سمنان را متحول کرد.
نظام ابداعی شیخ علاءالدوله به دنبال حفظ منابع آبی با استفاده از سازه‌هایی به نام «استاله» (استخر) و جوی‌هایی کوچک است. در طرح علاءالدوله آب رودخانه «گل رودبار» که از شمال شهر وارد می‌شود، در محلی به نام «آب‌پخش» به پنج قسمت تقسیم می‌شود و به شش استخر (زاوغان، کوشمغان، کدیور، لتیبار، ناسار و شاهجوی) می‌ریزد. از این میان پنج استخر هنوز هم مشغول فعالیت هستند و در سال 2003 میلادی (1382 خورشیدی) به همراه بنای «نگهبان آب» یا «پا» در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند. لتیبار تنها استخر این مجموعه شمرده می‌شود که به دلیل اجرای عملیات شهرسازی تخریب شده و آب آن به محل دیگری که امروزه «پارک سنگی» نام دارد منتقل می‌شود. آب استخرها در نهرهایی به جریان می‌افتد و در نهایت در باغ‌های جنوب سمنان و سپس مزارع آن جا مورد استفاده قرار می‌گیرد. بر اساس نظام کهن آبیاری، اضافه آب برای آبیاری مزارع نزدیک شهر سرخه به راه خود ادامه می‌داد. آب پس از رسیدن به سرخه هم رها نمی‌شد و به رشته‌قنات‌هایی راه می‌یافت که هر کدام به سوی روستایی می‌رفت تا مزارع آن‌جا را سیراب کند. در این طراحی توپوگرافی و شیب زمین به دقت مورد مطالعه قرار گرفته بود و همه چیز به شکلی سامان یافته بود که کمترین هدررفت آب رخ دهد.
یکی از تاثیرات نظام تقسیم آب سمنان، ایجاد کوچه‌باغ‌های متعدد است که هر کدام بر اساس ویژگی‌های خود نزد مردم محلی نامی یافته‌اند. مثلا «نی کیژه» کوچه‌ای است که نی‌های بسیار در آن می‌رویید یا «انجیلا» کوچه‌ای است که درختان انجیر زیادی دارد. اسپی پل، کندنه و میان‌محله دیگر کوچه‌باغ‌های معروف سمنان هستند.
این نظام بر اساس اهمیت منابع آبی و لزوم به دست آوردن بیشترین بهره‌وری در مصرف آن شکل گرفت، آن هم در سمنان که شهری کویری به شمار می‌آمد و ارزش آب در آن دوچندان بود. در گذشته تقسیم آب به وسیله کسی صورت می‌گرفت که نگهبان آب بود و «برجم‌دار» نامیده می‌شد. وی بر اساس یک برنامه زمان‌بندی‌شده آب را به مسیرهای مشخص هدایت می‌کرد تا باغداران از آن استفاده کنند. در حال حاضر هر کدام از باغ‌های جنوب سمنان حقابه‌ای را در اختیار دارد و از آن بهره می‌برد. در جنوب شهر سمنان پس از باغ‌ها، زمین‌های کشاورزی تا جاده موسوم به سیلو ادامه دارند و پس از آن محدوده کویر آغاز شود؛ بدین ترتیب تنوعی اقلیمی در مساحتی بسیار کوچک قابل مشاهده است که یکی از زیباترین جلوه‌های شهرسازی کهن سمنان به شمار می‌رود.
نظام آبیاری شهر سمنان در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت رسیده است.