امیرکبیر و اصلاحات بزرگ او در دوران تاریک قاجاری

در تاریخ ایران، کمتر شخصیتی به بزرگی و درخشش «امیرکبیر» وجود دارد. او به عنوان صدراعظم ایران نه‌تنها دولتمردی بزرگ، بلکه مصلحی ژرف‌اندیش بود که با شجاعت، عقلانیت و میهن‌دوستی، ساختارهای پوسیده حکومت وقت را به چالش کشید و دگرگون کرد. او ظرف حدود سه سال، پایه‌های آموزش نوین، ارتش منظم، اصلاحات اقتصادی، مطبوعات رسمی و عدالت اجتماعی را بنیان نهاد. امیرکبیر تنها با تکیه بر دانش و اراده، در برابر فساد درباری، دخالت بیگانگان و جهل ساختاری ایستاد. قتل او در حمام فین کاشان، پایان یک عمر فداکاری بود، ولی او را در حافظه تاریخی ملت ایران برای همیشه جاودانه کرد.

زندگی و زمانه امیرکبیر

در زمستان سال ۱۸۰۷ میلادی (۱۱۸۵ خورشیدی)، در روستای  هزاوه اراک، کودکی به دنیا آمد که بعدها یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های تاریخ ایران شد:  میرزا محمدتقی‌خان فراهانی. او فرزند «کربلایی قربان» بود. پدرش جزء خدمتکاران «قائم‌مقام فراهانی» (سیاستمدار و وزیر عصر قاجار) محسوب می‌شد و در خانه او آشپزی می‌کرد. محمدتقی در کودکی در خانه قائم‌مقام سواد آموخت و به خاطر هوش سرشارش، در جوانی به عنوان منشی او مشغول به کار شد. به تدریج در دستگاه حکومتی پیشرفت کرد و ماموریت‌هایی به وی سپرده شد. محمدتقی‌خان در زمان سلطنت محمدشاه قاجار (1834 تا 1848 میلادی) مدتی را در تبریز گذراند.  ناصرالدین میرزا، به عنوان ولیعهد، در این شهر حضور داشت. پس از مرگ محمدشاه، او بود که مقدمات حضور ناصرالدین‌شاه در تهران را فراهم آورد و او را در سفری شش هفته‌ای به تهران رساند تا حکومت طولانی‌مدتش آغاز شود. پس از رسیدن به تهران، ناصرالدین‌شاه به سرعت محمدتقی‌خان را به صدارت منسوب کرد و لقب «امیرکبیر» را به وی داد. این سرآغاز دوره‌ای کوتاه ولی پربار در تاریخ ایران بود.

امیرکبیر با اصلاحات خود منافع قدرت‌های خارجی و برخی افراد با نفوذ دربار را دچار خطر کرد. به تدریج دسیسه‌چینی‌ها علیه او بالا گرفت. او که در 20 اکتبر 1848 (28 مهر 1227) به صدر اعظمی ایران منصوب شده بود، در 13 نوامبر 1851 (22 آبان 1230) از سمت خود برکنار و به کاشان تبعید شد. شاهِ جوان که تحت تاثیر اطرافیان خود نسبت به امیرکبیر سوءظن پیدا کرده بود، در نهایت دستور قتل او را صادر کرد. در نهایت این مرد بزرگ در دهم ژانویه 1852 (20 دی 1230) در حمام فین کاشان کشته شد. ناصرالدین‌شاه پس از قتل امیر، بارها از کرده خود ابراز پشیمانی کرد، ولی دیگر کار از کار گذشته بود و راه بازگشتی وجود نداشت. امیرکبیر را در کربلا در جوار بارگاه حضرت امام حسین به خاک سپرده‌اند.

اصلاحات بزرگ امیرکبیر

امیرکبیر در مجموع حدود 39 ماه به صورت رسمی و غیر رسمی عهده‌دار سمت صدر اعظمی ایران بود. وی در این مدت اصلاحات بسیار گسترده‌ای را در عرصه مالی، سیاست داخلی و سیاست خارجی انجام داد. در زمینه مالی، مبارزه با رشوه‌خواری که در آن دوران رواج گسترده داشت، قطع پرداخت‌های ناموجه دولتی، کاهش حقوق‌ها و رسیدگی به وضع مالیات‌ها موجب شد حکومت از شرایط بد مالی رهایی پیدا کند. حذف القاب و عناوین درباریان، ایجاد امنیت در شهرها، ساماندهی وضعیت ارتباطی بین شهری برای ارسال مرسوله‌های پستی، مبارزه با شکنجه و اصلاح وضعیت ارتش، دیگر اقدامات امیرکبیر بود. او در زمینه مذهبی نیز با بسیاری انحراف‌ها مبارزه کرد. وی با  علی‌محمد باب و پیروان او که «فرقه بابیه» را تاسیس کرده بودند و افکار انحرافی را رواج می‌دادند، مبارزه کرد.

در زمینه سیاست خارجی، او روابط با کشورهای مختلف را گسترش داد و سفارت‌خانه‌هایی دائمی در چند کشور تاسیس کرد. امیرکبیر در سیاست خارجی پیرو سیاست موازنه منفی بود، بدین معنی که با هیچ کدام از دولت‌هایی که پیش از این در ایران امتیازات اقتصادی و سیاسی می‌گرفتند سازش نمی‌کرد و به آن‌ها امتیازی نمی‌داد. تاسیس مدرسه دارالفنون به عنوان نخستین مدرسه عالی مدرن ایران با معلمانی اروپایی که در آن پزشکی، مهندسی، داروسازی و فنون نظامی به دانشجویان درس داده می‌شد، یکی دیگر از اقدامات ماندگار امیرکبیر است. او روزنامه «وقایع اتفاقیه» را در آخرین سال صدارت خود منتشر کرد. این روزنامه مهم‌ترین اخبار داخلی و خارجی را به اطلاع رجال صاحب‌نفوذ می‌رساند.

امیرکبیر را از نظر اخلاقی شخصیتی قاطع، شجاع، میهن‌دوست و پاک‌دست توصیف کرده‌اند. او به اصول اخلاقی خود پای‌بند بود و بیش از همه به رعایت مقررات و دستورهایی که وضع می‌کرد، اهتمام داشت. برای مثال همان طور که پذیرفتن هدیه را بر صاحب‌منصبان ممنوع کرده بود، هرگز از کسی هدیه‌ای نمی‌پذیرفت.

یادبودهای امیرکبیر