امام فخر رازی، عمری در جستجوی علم

امروز دستیابی به منابع علمی و سفر برای کسب علم، چندان دشوار نیست. با وجود اینترنت، با یک جستجوی ساده می‌توان به انبوهی از داده‌ها پیرامون موضوعات مختلف دست یافت و به مطالعه درباره آن‌ها پرداخت. حتی با وجود کتاب‌های الکترونیکی دیگر لازم نیست برای دیدن یک کتاب و مطالعه آن، زحمتی به خود داد و به کتابخانه رفت. این شرایط را مقایسه کنید با روزگار گذشته که در آن، صنعت چاپ وجود نداشت و جز با مراجعه به عالمان یا مطالعه کتاب‌هایی که در کتابخانه‌های مخصوص نگهداری می‌‌شدند، امکان بهره‌مندی از منابع علمی فراهم نمی‌شد. در این روزگار عالمان برای کسب علم مجبور بودند خطر سفرهای طولانی را به جان بخرند و شهر به شهر به دنبال دانشمندان عصر خود بگردند. تصور چنین وضعیتی، ما را وامی‌دارد زحمتی را که گذشتگان برای علم‌اندوزی و انتقال دانش‌ها و معارف به جان خریدند، ارج نهیم و به نیکی از آنان یاد کنیم. در میان دانشمندان ایرانی، «امام فخر رازی» یکی از کسانی است که در عمر خود، شهرهای زیادی را در جستجوی علم در نوردید و به مرتبه‌ای رسید که امروز نیز از او به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان علوم دینی و تفسیر در تمام اعصار یاد می‌کنند.

فخر رازی که بود؟
تاریخ ولادت فخر رازی را 543 هجری قمری (1148 میلادی) ذکر کرده‌اند. نام کامل وی «ابوعبدالله محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن تیْمی بَکری طبرستانی رازی» بود. همان‌گونه که در نام او پیداست، وی تباری از طبرستان (شمال ایران) داشت و در ری متولد شده بود. مورخان پدر فخر رازی را یک واعظ معرفی کرده‌اند که از آمل به ری مهاجرت کرد. فخر رازی نخستین تعالیم خود را از پدرش فرا گرفت و پس از وفات او، به چندین شهر سفر کرد و در هر شهر، با علمای برجسته آن، به مباحثه پرداخت. در مراغه با شهاب‌الدین سهروردی، شیخ اشراق، از «مجدالدین جیلانی» کلام و حکمت آموخت. سپس به خوارزم و ماوراءالنهر و در نهایت به هرات (افغانستان امروز) رفت. مدتی بعد به درخواست سلطان محمد خوارزمشاه (سلطنت از 1199 تا 1220 میلادی) برای تعلیم فرزندش نزد او رفت. وی نهایتا به هرات بازگشت و تا پایان عمر به عنوان شیخ‌الاسلام (مرجع دینی) در آن جا ماند. حاکم هرات با فخر رازی دوستی نزدیکی پیدا کرد و مسجد و مدرسه‌ای را برای وعظ و تدریس او بنا نهاد. برجسته‌ترین دوره حیات او را همین دوره اقامت در هرات می‌دانند که در مجالس درس او، تا دو هزار دانشمند حضور یافتند. فخر رازی در سال 606 هجری قمری (1209 میلادی) در هرات وفات یافت و در همان جا، در دامنه کوه «مزداخان» به خاک سپرده شد.

خدمات و آثار فخر رازی
دوره‌ای که فخر رازی در آن زیست، همزمان با حکومت سلجوقیان بود. در این دوره جهان اسلام از نظر علمی، فرهنگی و سیاسی تحولات بسیاری به خود دید؛ از یک سو با شکوفایی علمی و گسترش فلسفه و علوم دینی مواجه شد و از سوی دیگر، گفتگو و مباحثه بین گروه‌های مختلف فکری رواج زیادی پیدا کرده بود. فخری رازی به عنوان یک عالم اشعری‌مسلک (تاکید بیشتر بر روی آیات و روایات به جای پرداختن صرف به عقل و استدلال) در این مباحث حاضر بود. البته گستردگی نظرات فخر رازی به اندازه‌ای است که نمی‌توان او را صرفا به عنوان عالمی برای یک مکتب فکری خاص توصیف کرد. فخر رازی در علوم عقلی و نقلی، تاریخ، کلام، فقه و علوم ادبی عصر خود مسلط بود و در زمان حیات خود مورد رجوع دانشمندان قرار می‌گرفت. برخی کتاب‌های فخر رازی حتی در حیات او نیز به عنوان کتاب درسی مطالعه و تدریس می‌شد. او را نخستین کسی می‌دانند که فلسفه و کلام را، به عنوان دو علمی که از نظر بنیادین با یکدیگر متناقض پنداشته می‌شدند، به هم پیوند داد و الگویی جدید برای متکلمان و فیلسوفان پس از خود به وجود آورد. روش فخر رازی وارد کردن شبهات به باورها و مطالب دینی و عقلی بود، از این رو وی را «امام المتشککین» (پیشوای شکاکان) نیز لقب داده‌اند. شبهات وی موجبات بحث‌های گسترده علمی را در قرن‌های بعد فراهم آورد و از سوی بزرگاهی همچون خواجه نصیرالدین طوسی، میرداماد و ملاصدرا مورد مداقه قرار گرفت. «المباحث المشرقیه» مهم‌ترین کتاب فلسفی فخری رازی است، ولی «تفسیر کبیر» یا «مفاتیح الغیب» که تفسیری معتبر بر قرآن کریم در هشت مجلد است، عظیم‌ترین کار او به شمار می‌آید. از او اشعاری به فارسی و عربی نیز به جا مانده است.