خوارزمی، منشا تحول حساب و ریاضی در جهان

در چند سال اخیر، تقریبا تمام خبرهایی که درباره پیشرفت فناوری می‌شنویم، با حوزه هوش مصنوعی رابطه دارد؛ حوزه‌ای که اساس کار آن بر الگوریتم‌هایی پیچیده‌ای بنا شده که داده‌های بسیار بزرگ را برای رسیدن به پاسخ‌ها کنکاش می‌کنند و روزبه‌روز در حال پیشرفت هستند. اما اساس و بنیان الگوریتم از کجا آمده است؟! نخستین کسی که توانست چنین ساز و کاری را به وجود آورد و اولین خشت‌های این بنای رفیع را مستحکم کند چه کسی بود؟ اگر به دنبال پاسخ این سوال هستید، باید به قرن هشتم و نهم میلادی سفر کنید، زمانی که «خوارزمی»، دانشمند بزرگ ایرانی با خدمات خود موجب شد جهان آینده شکلی دیگر به خود بگیرد!

خوارزمی که بود؟
«ابو جعفر محمد بن موسی خوارزمی» که به اختصار به عنوان «خوارزمی» شناخته می‌شود، ریاضی‌دان، منجم، جغرافی‌دان و فیلسوف ایرانی بود. درباره تاریخ و محل ولادت خوارزمی اقوال مختلفی وجود دارد که از میان آن‌ها شهر خوارزم یا جایی میان دجله و فرات (با توجه به پسوند قُطرُبُلّی در نام او) قوی‌تر هستند. سال تولد او هم احتمالا پیش از 780 میلادی (185 هجری قمری) است. به طور کلی درباره زندگی خوارزمی اطلاعات دقیقی در دست نیست و اقوال مختلفی پیرامون آن در دست است. خوارزمی در عصر خلافت عباسیان زیست و حکومت «هارون‌الرشید» تا «متوکل» را درک کرد. در آن دوران بغداد مرکز حکومت و محل تجمع دانشمندان بود، از این رو خوارزمی نیز بیشتر عمر خود را در این شهر گذراند. وی از سوی مامون (حکومت از 813 تا 833 میلادی) به هند اعزام شد تا حساب هندی بیاموزد. وی پس از مدتی به بغداد بازگشت و در دارالحکمه این شهر مشغول فعالیت شد. در این دوره بیشترین کار او روی حساب هندی بود و دو اثر «حساب الهند» (825 میلادی) و «الجبر و المقابله» از آن حاصل شد. تاریخ وفات خوارزمی را 850 میلادی (232 هجری قمری) ذکر کرده‌اند.

خدمات و آثار خوارزمی
خوارزمی نخستین دانشمند مسلمان لقب گرفت که به صورت مستقل کتابی را در بار حساب و نظام اعداد نگاشت و با این کار، حساب هندی و سیستم اعداد آن را به همگان معرفی کرد. این شیوه عددنویسی پس از ورود به اروپا، فراگیر شد و در حال حاضر نیز مورد استفاده همگان است. تا پیش از کار خوارزمی، در اروپا از شیوه عددنویسی رومی استفاده می‌شد که عملیات جبری روی آن، بسیار دشوار و پرخطا بود، ولی نظام هندی که اعداد را بر پایه 10 می‌نوشت، مشکلات محاسبات را از بین برد... الجبر و المقابله در قرن دوازدهم میلادی ترجمه شد و تا قرن شانزدهم میلادی کتاب درسی دانشگاه‌های اروپا بود. واژه algebra در زبان انگلیسی و سایر واژه‌هایی که در زبان‌های دیگر برای نامگذاری این شاخه از علم مورد استفاده قرار می‌گیرد، برگرفته از نامی است که خوارزمی روی آن نهاده است. برشمردن خدمات خوارزمی به دنیای علم، فهرستی بلند را شکل می‌دهد: او جدولی از نسبت‌های مثلثاتی (سینوس و کوسینوس) تهیه کرد که در نوع خود بسیار دقیق بود. خوارزمی نخستین کسی بود که تانژانت یک زاویه را محاسبه کرد. خوارزمی توانست با علم جبر، ریشه معادلات درجه دوم را به دست آورد. وی روشی هندسی را نیز برای محاسبه ریشه معادله درجه دو ابداع کرد. همچنین «مقابله» که به معنای از بین بردن مقادیر مساوی در دو طرف یک معادله است، نخستین ایده برای شکل‌گیری دانش حسابداری دوطرفه شمرده می‌شود. خوارزمی در اندازه‌گیری نجومی و ساخت ساعت (آفتابی) هم کارهایی انجام داده است. مطالعات او در این خصوص، پایه محاسبات مثلثات کروی را شکل داد. خوارزمی همچنین با تهیه اطلسی از نقشه آسمان و زمین (کتاب «صورۀالارض»)، نقشه‌های بطلمیوسی را اصلاح کرد، هر چند این کتاب چندان دقیق نیست، ولی نگاشتن آن در آن دوران قابل توجه است. خوارزمی در تاریخ نیز کتابی سترگ تهیه کرده بود که «التاریخ» نام داشت و به اذعان معاصران او، مرجعی مهم برای حوادث دوره اسلامی به شمار می‌رفت. این کتاب امروز در دسترس نیست.

جایگاه خوارزمی در فعالیت‌های علمی ایران
خوارزمی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان تاریخ علم، بسیار مورد احترام ایرانیان است، به طوری که مراکز علمی متعددی به نام وی نامگذاری شده است. «جشنواره خوارزمی» بزرگ‌ترین رویداد علمی ایران به شمار می‌آید که به صورت سالانه برگزار می‌شود. این جشنواره دو بخش دارد: بخش نخست مربوط به پژوهشگران جوانی است که زیر 35 سال سن دارند و بخش دوم به عنوان یک بخش بین‌المللی پذیرای پژوهش‌های حوزه فنی مهندسی و علوم پایه از سراسر جهان است. علاوه بر این در تقویم ایران 22 تیرماه (12 جولای) به عنوان روز تولد خوارزمی، به افتخار او «روز فناوری اطلاعات» نام گرفته است.