عین‌القضات همدانی و عمر کوتاه و پربار او

برخی چهره‌های شاخص و شناخته‌شده هستند که علی‌رغم عمری کوتاه، نامی بزرگ و جاودانه پیدا کردند و اکنون پس از قرن‌ها، یاد آن‌ها گرامی داشته می‌شود. «عین‌القضات همدانی» را می‌توان یکی از همین شخصیت‌ها توصیف کرد، کسی که در عمر کوتاه خود افت و خیزها و تلاطم‌های زیادی تجربه کرد. زندگی و زمانه عین‌القضات همدانی «ابوالمعالی عبدالله بن محمد بن علی میانجی همدانی» نویسنده، شاعر، مفسر قرآن و فقیه ایرانی بود که از 1099 تا 1131 میلادی (492 تا 525 هجری قمری) زندگی کرد. وی در طول عمر کوتاه خود (حدود 33 سال) در عرفان و تصوف به جایگاهی بالا دست یافت. وی به زبان‌های فارسی، عربی و فارسی میانه که در زمان حکومت ساسانیان (قرن سوم و هفتم میلادی) رواج داشت، مسلط بود. آن چنان که در نام او آمده، وی متولد همدان است، هر چند وجود نام «میانجی» در نام کامل او، گواهی است بر این که پدر و جدش اهل میانه بوده‌اند و به همدان مهاجرت کرده‌اند. خانواده او شافعی مذهب (از مذاهب اهل سنت) بودند. عین‌القضات نزد پدرش نخستین آموزه‌های علوم، قضاوت و معارف را فرا گرفت. بعدها او نیز به مقام افتا رسید و منصب قضاوت همدان را به دست آورد. سفر او به خراسان و تلمذ نزد استادانی همچون عمر خیام، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و شاعر مشهور آن عصر، در رشد وی در عرفان و ادبیات فارسی بسیار موثر بود. عین‌القضات همزمان با محمد غرالی (فقیه و صوفی بزرگ ایران) به دنیا آمد ولی هرگز به دیدار او نائل نشد. گفته می‌شود عین‌القضات در جوانی، به خاطر یک انقلاب روحی از مطالعه کتاب‌های فلسفه و کلام دست کشید. از این نظر، عین‌القضات را به امام محمد غزالی شبیه می‌دانند: هر دو که در علوم زمان خود به تبحر رسیده بودند، از دانسته‌های خود دل بریدند و به تصوف روی آوردند. در زندگی عین‌القضات، امام محمد و احمد غزالی، بزرگ‌ترین تاثیرات را بر جای گذاشتند؛ یکی در علوم ظاهاری و دیگری در علوم ذوقی و باطنی. تاثیر احمد غزالی بر عین‌القضات به حدی بود که او تا پایان عمر خود را شاگرد احمد معرفی می‌کرد. آثار عین‌القضات مشحون از نقل‌قول‌هایی از احمد غزالی است. مرگ عین‌القضات عمر عین‌القضات کوتاه بود و او را در 14 مه 1131 میلادی (هفتم جمادی‌الثانی 525 هجری قمری) به جرم الحاد به دار آویختند. برخی مورخان اعتقاد دارند عین‌القضات اولا به دلیل مریدان زیادی که داشت، مورد حسادت بدخواهان قرار گرفت و در نهایت با اتهاماتی محکوم به اعدام شد. برخی دیگر بی‌پروایی او در بیان حقایق و اعتقاداتش را عامل اتهام الحاد می‌دانند. گروهی نیز معتقدند عین‌القضات با یکی از وزیران دربار حکومت وقت (سلجوقیان) بسیار نزدیک بود و پس از آن که آن وزیر مورد غضب واقع شد، عین‌القضات‌ نیز با خشم حاکم به اعدام محکوم شد. آن چنان که از آثار عین‌القضات بر جا مانده، او به شدت به همدان و ایران علاقمند بود و ترکان سلجوقی را که در آن دوره بر ایران حکم می‌راندند، بیگانه و غاصب می‌دانست، از این رو در برابر آنان مواضع مخالف می‌گرفت و غضب حاکمان را بر می‌انگیخت. از آن جا که عین‌القضات در همدان علاقمندان زیادی داشت، حکم اعدام او را شبانه اجرا کردند تا بتوانند خشم مردم را کنترل کنند. طبق برخی نقل‌ها حکومت وقت به حدی از عین‌القضات خشمگین بود که جسد وی را به آتش کشید. محل اعدام او را مدرسه‌ای ذکر کرده‌اند که زمانی محل تدریس او بود. تالیفات عین‌القضات «تمهیدات» را می‌توان مهم‌ترین کتاب عین‌القضات به شمار آورد. این کتاب عرفانی به زبان فارسی و در حدود سال 1127 میلادی (521 هجری قمری) نگاشته شده است. چند رساله دیگر نیز در این زمینه از عین‌القضات بر جا مانده است. همچنین او در زمان اسارت در زندان بغداد و پیش از صدور حکم اعدام، شکوائیه‌ای را به زبان عربی به نگارش درآورد که نخستین بار در 1930 میلادی در پاریس به چاپ رسید. در این رساله کوتاه (شکوی الغریب) او از برخی آثارش نام برده که امروز اثری از آن به جا نمانده است. عین‌القضات همچنین با اشاره به اتهاماتی که علمای هم‌عصرش به وی نسبت می‌دادند، آن‌ها را در این رساله رد کرد. اشعاری نیز به عین‌القضات منسوب است.