مناجات‌های خواجه عبدالله انصاری، اوجی بی‌نظیر در معنویت

مشاهیر

«الهی هر كه تو را شناخت و علم مهر تو افراخت هر چه غیر از تو بود بیانداخت. آن كس كه تو را شناخت جان را چه كند/ فرزند و عیال و خانمان را چه كند. دیوانه كنی هر دو جهانش بخشی/ دیوانه تو هر دو جهان را چه كند». این متن بخشی از دفتر مناجات نامه «شیخ ‌الاسلام ابواسماعیل عبدالله بن ابی‌منصور محمد» مشهور به پیر هرات، پیر انصار، خواجه عبدالله انصاری و انصاری هروی از دانشمندان و عارفان بزرگ ایران است. وی در 384 هجری شمسی (1005 میلادی) در كهن‌دژ از توابع هرات به دنیا آمد. او در چهار سالگی خواندن و نوشتن را در مكتب‌خانه فراگرفت و در 9 سالگی به دلیل زبان گویا و استعداد فراوانی كه داشت به سرودن شعرهای فارسی و عربی روی آورد. خواجه عبدالله انصاری قرآن و حدیث را نزد استادانی چون «یحیی ابن عمار» و «طاقی سجستانی» آموخت و پس از مدتی برای افزودن به دانش خویش راهی نیشابور شد و سپس به طوس و بسطام سفر كرد و به جمع آوری حدیث همت گماشت. دیدار با شیخ ابوالحسن خرقانی عارف وارسته سبب شد تا در مسیر عرفان گام بردارد و از آن پس اثرهای دلنشینی را از خود برجای بگذارد.

مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری

خواجه عبدالله انصاری در تصوف از استادان زیادی تعلیم گرفت، اما بیش از همه تحت تأثیر شیخ‌ ابوالحسن خرقانی بود. چنانکه خود گفته است: «اگر من خرقانی را ندیدمی، حقیقت ندانستمی و همواره این با آن در می‌آمیختی یعنی نفس با حقیقت». نخستین ملاقات خواجه با خرقانی در سال 424 هجری قمری (1032 میلادی) هنگام بازگشت از سفر حج رخ داد. دیدارهای او با خرقانی تأثیر زیادی در روحیات و منش او گذاشت. خواجه عبدالله علاوه بر او، به دیدار ابوسعید ابو‌الخیر نیز می‌رفت. در فقه نیز پیرو احمدبن حنبل بود.

انسان‌شناسی و جهان‌بینی خواجه عبدالله از عشق به خدای متعال سرچشمه می‌گیرد. مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری، رساله‌ای عرفانی و ادبی به زبان فارسی است که بخشی از مناجات‌ها و سخنان عرفانی خواجه عبدالله انصاری را شامل می‌شود. این اثر به سبب نثر دلکش و شیوا و سجع‌های خود، معروف شده است. هر مناجات، با الهی آغاز می‌شود و نشان می‌دهد که حکمت خداوند در جان عارف تجلی کرده است.

از آثار خواجه عبدالله انصاری می‌توان به: «طبقات‌الصوفیه» درباره احوال و اقوال مشایخ تصوف، به زبان فارسی هروی، «تفسیر قرآن»، «انوار التحقیق»، «رحل الرسول»، «رساله اربعین»، «مناجات‌نامه» یا «الهی‌نامه»، «نصایح»، «زادالعارفین»، «کنزالسالکین»، «قلندرنامه»، «محبت‌نامه»، «هفت حصار»، «واردات» و «ذم الکلام» اشاره کرد. آثار این شاعر بزرگ دنیای پر شوری را از دستیابی به سعادت ازلی، خودشناسی و خداشناسی به همگان نشان می‌دهد.

سبک نویسندگی خواجه عبدالله انصاری

این عالم بزرگ با تلاش و كوشش بسیار، شیوه و بیان نوینی را در زبان فارسی به وجود آورد كه تركیبی از نثر و نظم دلنشین فارسی است. سبک نویسندگی خواجه عبدالله انصاری مانند روشی است که مجلس‌گویان صوفیه و متشرعین داشته‌اند و نمونه‌هایی از آن را پیش از او در کلام ابوسعید ابوالخیر نقل کرده‌اند. این سبک را مشخصا روش بینابین نثر مرسل و مصنوع می‌توان گفت که در آن نوعی از وزن و حالتی از شعر در کلام گوینده مشهود است، چنانکه کلام او را در حکم نثر موزون در می‌آورد. خواجه عبدالله انصاری در دوره حكومت غزنویان و سلجوقیان زندگی می‌كرد و در آن هنگامه برخی از عالمان و ادیبان به مخالفت با سبك و روش این شاعر وارسته پرداختند و فعالیت او را محدود كردند، این امر سبب شد تا این محدث بزرگ به مدت یك سال زندانی شود. او پس از آزادی تا پایان عمر خویش همچنان بر عقیده خود استوار ماند. با تدبر در سخنان خواجه عبدالله انصاری، عقایدی نظیر ترکیب انسان از جسم و روح، مختار بودن انسان، وجود تفاوت‌های فردی بین انسان‌ها، انسان غایت و هدف نظام آفرینش، امانت‌دار بودن انسان، انسان موجود برگزیده و احسن، جانشینی خدا بر روی زمین و برخورداری از تمایل ذاتی به سوی خیر و نیکی استنباط می‌شود. خواجه عبدالله انصاری در سال 481 هجری قمری (1088 میلادی) در 85 سالگی در هرات درگذشت و در گازرگاه هرات به خاک سپرده شد.

اطلاعات

نام	مناجات‌های خواجه عبدالله انصاری، اوجی بی‌نظیر در معنویت
کشور	ایران
نام مستعار	پیرهرات، پیر انصار، خواجه عبدالله انصاری و انصاری هروی
زمان تولید	قرن یازدهم میلادی
آثار	کشف‌الاسرار، انوار التحقیق، مناجات‌نامه، الهی‌نامه، نصایح، زادالعارفین، قلندرنامه، محبت‌نامه، هفت حصار
Yard period	گذشته
نوع	ادبی