عماد الکتاب، استاد بی‌نظیر خطاطی نستعلیق

خط نستعلیق به خاطر رعایت تناسب‌ها و تعادلی که در فرم حروف و ترکیبات به وجود می‌آورد، بسیار زیبا و دل‌انگیز است. نستعلیق در نگاه نخست یک خط است، ولی به خاطر ظرفیت‌های نوشتاری فارسی، می‌تواند بیانگر عواطف و احساسات کاتب باشد و هر آن چه را که آدمی از یک اثر هنری توقع دارد، در خود به نمایش بگذارد. این خط در طول تاریخ، از قرن‌های هفتم و هشتم هجری قمری (سیزدهم و چهاردهم میلادی) که به عنوان دوره پیدایش آن شمرده می‌شود، به همراه هنرهای دیگری همچون نگارگری، معماری و نسخه‌پردازی رشد کرد و تغییراتی در آن به وجود آمد. در طول قرن‌ها، هنرمندان خطاط زیادی توانستند با تسلط بر اصول نگارش این خط، نام خود را جاودانه کنند و آثاری ارزشمند به یادگار بگذارند. «عماد الکتاب» از جمله همین خطاطان است، کسی که در طول حیات پر فراز و نشیب خود شاگردان بسیاری را تعلیم داد و به گسترش نستعلیق کمک کرد.

زندگی و زمانه عماد الکتاب
«میرزا محمدحسین سیفی قزوینی» معروف به عماد الکتاب، در سال 1861 میلادی (1240 خورشیدی) در قزوین متولد شد. پدر او قباله‌نویس‌ بود و به نوشتن اسناد و مدارک اشتغال داشت، از این رو محمدحسین از ابتدای عمر با کتابت سر و کار داشت. او نخستین تعالیم خوشنویسی را در کودکی فرا گرفت. در 16 سالگی به عراق رفت و چند سال در کاظمین، نجف و کربلا ماند. او در این سال‌ها با خطاطی عمر می‌گذراند و معیشت تنگی داشت، با این حال به مطالعه علوم دینی هم مشغول بود. سرانجام فقر او را واداشت تا به ایران بازگردد. پس از دو سال اقامت در تهران ازدواج کرد و در سال 1892 میلادی (1271 خورشیدی) یک آموزشگاه خوشنویسی بنا نهاد. در همین دوره بود که نسخه‌ای از شاهنامه فردوسی را نوشت و به مظفرالدین‌شاه (سلطنت از 1896 تا 1906 میلادی) تقدیم کرد. مظفرالدین‌شاه نیز به این واسطه به او لقب «عماد الکتاب» داد. عماد الکتاب در عمر خود از فعالیت‌های سیاسی جدا نبود. او در جریان انقلاب مشروطه (1906 میلادی) با مشروطه‌خواهان همراه بود و مدتی بعد، در گروهی موسوم به «کمیته مجازات» فعالیت کرد. کمیته مجازات با از بین بردن وابستگان به انگلیس، در پی مبارزه با نفوذ این کشور در ایران بود. عماد الکتاب در کمیته مجازات تنها به نوشتن بیانیه‌ها و شب‌نامه‌ها اشتغال داشت، با این حال پس از دستگیری سران کمیته، به زندان افتاد و پنج سال را در حبس سپری کرد. عماد الکتاب که در دوره قاجار یکی از کاتبان وزارت انطباعات (چاپ) بود و حتی به عنوان معلم احمدشاه (سلطنت از 1909 تا 1925 میلادی) به دربار رفت و آمد داشت، پس از آزادی از زندان مجددا به عنوان خوشنویس مخصوص دربار پهلوی به کار گمارده شد (1925 میلادی/ 1304 خورشیدی). در سال 1934 میلادی (1313 خورشیدی) عماد الکتاب به پاس خدمات هنری‌اش از دربار پهلوی نشان درجه یک فرهنگ و مدالی نفیس دریافت کرد. وی در سال 1936 میلادی (1315 خورشیدی) در تهران درگذشت و در امامزاده عبدالله شهر ری دفن شد.

فعالیت‌ها و خدمات عماد الکتاب
عماد الکتاب را پیونددهنده خوشنویسان قدیم با خوشنویسان معاصر می‌دانند. وی سنت خوشنویسی «میرزا محمدرضا کلهر» را حفظ و کامل کرد و با تدوین یک خودآموز خط، توانست آن را به آیندگان منتقل کند. عماد الکتاب در سیاه‌قلم و نقاشی آب‌رنگ نیز دستی داشت و شعر هم می‌سرود. شاهنامه‌ای که او به خط خود نگاشته و به مظفرالدین‌شاه تقدیم کرده، به «امیر بهادری» معروف است. این شاهنامه بعدها در تهران به چاپ رسید. کتیبه‌های آرامگاه فردوسی اثر ماندگار دیگری از اوست. وی این کتیبه‌ها را در سال 1933 میلادی (1312 خورشیدی) نوشت. کتیبه‌های دارالفنون، دانشسرای عالی، مدرسه ضیائیه و دانشگاه تهران بخشی از یادگارهای عماد الکتاب محسوب می‌شود. از او آثار نقاشی نیز موجود است، نظیر تصویر سیاه‌قلم کریم‌خان زند که کلاهی مخصوص به سر دارد، تصویر یکی از حواریون که به خط شکسته ترسیم شده است و تصویر دستی که نحوه صحیح به دست گرفتن قلم را نمایش می‌دهد. علی حاتمی، کارگردان فقید ایرانی، سریال «هزاردستان» را با برداشتی آزاد از زندگی عماد الکتاب ساخته است. این سریال داستان تحول شخصیت یک خوشنویس است که در دوره‌ای به عضویت کمیته مجازات در می‌آید.