کمال‌الملک، نقاش بزرگ قرن نوزدهم و بیستم ایران

هنرمندان بزرگی در طول تاریخ زیسته‌اند و از خود آثاری خارق‌العاده و ابدی بر جا گذاشته‌اند. بسیاری از آن‌ها به قدری در فن هنری خود خبره بودند که شهره جهانند و الگویی برای تمام هنرمندان بعد از خود شده‌اند. «کمال‌الملک» از جمله همین هنرمندان است، کسی که در خانواده‌ای اهل هنر متولد شد و در نقاشی به درجه استادی رسید. زندگی و زمانه کمال‌الملک «محمد غفاری» ملقب به کمال‌الملک، به سال 1848 میلادی (1226 خورشیدی) در کاشان، از شهرهای تاریخی ایران که امروزه در شمال استان اصفهان قرار دارد، به دنیا آمد. وی فرزند «میرزا بزرگ‌خان» و از خاندان «غفاری» بود. مادر او نیز از خاندان «شیبانی»، یکی از خانواده‌های اصیل کاشان بود. پیش از کمال‌الملک، چندین هنرمند در خانواده غفاری ظهور پیدا کرده بودند، از جمله «صنیع‌الملک» عموی او که بنیان‌گذار نخستین مدرسه نقاشی در ایران است. کمال‌الملک نخستین سال‌های زندگی خود را در روستای «کله» گذراند، روستایی که امروز از توابع بخش نیاسر شهرستان کاشان به شمار می‌آید. در همین سال‌ها تحصیلات ابتدایی را گذراند و اصول اولیه نقاشی را فرا گرفت. میرزا بزرگ‌خان که خودش هم در نقاشی دستی داشت، پس از رسیدن محمد به 12 سالگی او را به همراه برادر بزرگ‌ترش به تهران فرستاد تا در مدرسه دارالفنون به تحصیل در رشته نقاشی مشغول شود. دارالفنون نخستین موسسه آموزش عالی مدرن ایران بود که در آن علوم و فنون جدید آموزش داده می‌شد. کمال‌الملک سه سال در دارالفنون تحصیل کرد. گفته می‌شود یک روز که ناصرالدین‌شاه، پادشاه وقت ایران (سلطنت از 1848 تا 1896 میلادی) از دارالفنون دیدن می‌کرد، متوجه تابلویی شد که محمد از چهره «اعتضادالسلطنه»، رئیس وقت دارالفنون کشیده بود. وی با دیدن این تابلو بسیار مشعوف شد و دستور داد محمد را به عنوان نقاش دربار به استخدام درآورند. محمد 18 ساله بود که به دربار راه یافت و این، سرآغاز فصلی جدید در زندگی او بود. وی در این دوره به ناصرالدین‌شاه نقاشی درس داد و از او لقب «کمال‌الملک» را دریافت کرد. از «تالار آینه» که نخستین تابلو با امضای «کمال‌الملک» شمرده می‌شود، مشهورترین اثر مربوط به این دوره نام می‌برند. سفر کمال‌الملک به اروپا و عراق در 1897 میلادی (1314 هجری قمری) کمال‌الملک عازم اروپا شد. این سفر سه سال به طول انجامید. کمال‌الملک در شهرهای فلورانس، رم و پاریس از موزه‌های مختلف دیدن کرد و با هنرمندان به‌نام اروپایی آشنا شد. او در این مدت 12 کپی را از شاهکارهای روبنس، تیسین و رامبراند تهیه کرد. وی پس از بازگشت به ایران، به دربار مظفرالدین‌شاه (سلطنت از 1896 تا 1906 میلادی) راه یافت ولی به دلیل آن که نتوانست با دستورات شاه منطبق شود، به عراق رفت و چند سالی را در آن جا گذراند. در این دوره چند شاهکار، از جمله «زرگر بغدادی» (1902 میلادی) و «میدان کربلا» (1904 میلادی) را نقاشی کرد. بازگشت به ایران و تاسیس مدرسه نقاشی کمال‌الملک در سال 1910 میلادی (1289 خورشیدی) طرح تاسیس یک مدرسه هنر را مطرح کرد. این آموزشگاه «صنایع مستظرفه» نام گرفت. در این مدرسه علاوه بر نقاشی، هنرهای سنتی ایرانی نیز تدریس می‌شد. کمال‌الملک پس از چند سال، تدریس در این مدرسه را رها کرد و در سال 1928 میلادی (1307 خورشیدی) به نیشابور رفت و در ملک خود ساکن شد. یکی از چشم‌های استاد در این دوره بر اثر حادثه‌ای دچار حادثه شد و بینایی خود را از دست داد. کمال‌الملک در 18 آگوست 1940 میلادی (27 مرداد 1319 خورشیدی) در 93 سالگی درگذشت و در نیشابور، کنار آرامگاه عطار نیشابوری به خاک سپرده شد. فعالیت‌های هنری و سبک نقاشی کمال‌الملک سبک فعالیت کمال‌الملک به مکتب طبیعت‌گرایی نزدیک اروپایی نزدیک است. زمانی که او برای نخستین بار به دربار رفت، ثبت دقیق رویدادها، تصویر اشخاص و ساختمان‌ها به وی سپرده شد، کاری که امروزه از عکاسان انتظار می‌رود. البته وی در این کار نیز قریحه خود را با کمال ظرافت به نمایش گذاشت و آثاری خلق کرد که هنوز موجبات تعجب همگان را به دنبال دارد. در این دوره وی شرحی به آثارش می‌افزود تا آن‌ها را تکمیل کند. سفر کمال‌الملک به اروپا در ارتقای هنر وی نقش به‌سزایی داشت و علاوه بر ارتقای شیوه‌های نقاشی‌اش، او را با هنر دانشگاهی قرن نوزدهم آشنا کرد. بدین ترتیب وی به تاسیس یک هنرستان دست زد و در دوره‌ای که تحولات اجتماعی و سیاسی در ایران رخ داد، توانست هنر ایرانی را تعالی بخشد و اساتید به‌نامی را تربیت کند. کمال‌الملک از ابتدا به چهره‌نگاری و منظره‌نگاری شهرت داشت و در این کار نیز هنر خود را به وضوح نمایان می‌کرد. وی را یکی از افراد تاثیرگذار در تلفیق سنت‌های هنری ایران با سبک‌های اروپایی می‌دانند. کمال‌الملک خطاط ماهری بود و با وجود تبحر در مجسمه‌سازی، کمتر به آن می‌پرداخت، ولی یادگارهای ارزشمندی همچون سردیس حکیم ابوالقاسم فردوسی با تصویری که ساخته ذهن او بود، از وی بر جا مانده است... بخش‌هایی از زندگی کمال‌الملک در چند فیلم و سریال ایرانی به نمایش درآمده که سرآمد آن‌ها، فیلم «کمال‌الملک» از کارگردان بزرگ سینمای ایران، زنده‌یاد علی حاتمی است.