نقش تربیتی، آموزشی و زبانی لالایی در فرهنگ ایرانی

لالایی اشعاری است که هنگام خواباندن کودکان توسط مادران به صورت آهنگین خوانده می‌شود. خواندن این اشعار به شکلی سنتی در میان مادران ایرانی رواج داشته و نسل به نسل به آیندگان منتقل شده است. امروز لالایی به عنوان یک میراث ناملموس ارزشمند در حوزه ادبیات شفاهی به شمار می‌آید.

ویژگی‌های لالایی

پیش از هر چیز، لالایی با هدف دعوت کودک به آرامش خوانده می‌شود. بنابراین لحن به کار رفته در آن آرام و آهنگین است. مادران معمولا برای آن که نوزادان و کودکان پیش از خواب آرام شوند، آن‌ها را درونگهوارهیاننوقرار می‌دهند و آن را با نوسانی موزون به حرکت در می‌آورند. ضرباهنگی که مادران بر اساس آن اشعار خود را می‌خوانند، با این حرکت نوسانی هماهنگ می‌شود تا حداکثر آرامش را در کودک به وجود آورد. مادر سعی دارد کودک خود را با لالایی به کمال آرامش برساند و او را بخواباند، به همین دلیل استفاده از ادوات موسیقی در اجرای لالایی از حیز انتفاع ساقط می‌شود و تنها صدای مادر در آن نقش‌آفرینی می‌کند. مادر بنا به حالات مختلف فرزندش، از ظرفیت‌های صدایی خود بهره می‌گیرد و ممکن است در صدای او از حالت‌هایی شبیه مویه تا حالت‌هایی شبیه به نجوا شنیده شود. نوزادان که با مادر بیش از هر کس ارتباط عاطفی دارند، هنگام شنیدن لالایی نخستین ارتباط‌های کلامی را نیز با مادر خود برقرار می‌کنند و بدین ترتیب، برای اولین بار فنون زبانی را فرا می‌گیرند. به عقیده برخی زبان‌شناسان، آموختن زبان مادری ابتدا با شناخت آواها و حروف شروع می‌شود و سپس به کلمات می‌رسد. در نهایت نیز کودک با آموختن جملات و ساختار آن، امکان درک ساختارهای پیچیده زبانی را پیدا می‌کند. چنین نظری به وضوح به کارکرد و اهمیت لالایی‌ها دلالت می‌کند.

کارکرد اولیه لالایی آرام کردن کودک و خواباندن اوست

لالایی را می‌توان هم‌نشینی زبان و گویش با موسیقی توصیف کرد. این عنصر فرهنگی به خالص‌ترین وجهِ ممکن، مصداقی از ادبیات شفاهی است که هیچ آموزشی در آن دخالت ندارد و مادران آن را به صورت غریزی به اجرا در می‌آورند. یکی از ویژگی‌های لالایی در اقوام مختلف ایرانی، ارتباط آن با موسیقی‌های فولکلور و محلی است، به شکلی که مادران برای خواندن لالایی‌ها از مقام‌های مخصوصی که در میان قوم آن‌ها مرسوم است تبعیت می‌کنند.

تاریخچه لالایی و محتوای آن

درباره پیشینه شکل‌گیری لالایی‌ها نمی‌توان اظهار نظر درستی بیان کرد، زیرا اکثر لالایی‌ها به صورت بداهه به وجود آمده و نسل به نسل منتقل شده‌اند. همین موضوع لالایی را به عرصه‌ای برای بروز دانش و تجربه مادرانه و بیان ادراک مادر از خطرات و نیازهای زندگی آینده فرزند تبدیل کرده است. با بررسی محتوای لالایی‌ها می‌توان نمونه‌های زیادی را بر شمرد که به طور مستقیم به تجربه‌های زیسته مادران ارتباط دارد: در برخی مناطق، مادران در لالایی‌ها فرزند خود را از جانورانی همچون مار و عقرب که بی‌احتیاطی نسبت به آن‌ها موجب آسیب می‌شود، بر حذر می‌داشتند و در برخی مناطق دیگر، تاریخ جنگاوری‌ها و سلحشوری‌ها را برای آنان بازگو می‌کردند. دیگر عنصری که در لالایی‌ها به وفور یافت می‌شود، باورهای دینی و مذهبی است. چنین آموزه‌هایی حقایق وجودی زندگی را به نوزادان و کودکان می‌آموزد و به آنان بینش و جهان‌بینی می‌دهد. به طور کلی محتوای زیبا، زنده و زبده لالایی‌ها، آن را به یک محصول فرهنگی ارزشمند تبدیل کرده است. علاوه بر جنبه‌های عاطفی، لالایی‌ها ماهیتی آموزشی دارند و به جز زبان، طریقه معاشرت با دیگران، احترام به پدر و مادر، ارتباط با طبیعت، امور روزمره زندگی و مواردی از این دست را نیز به کودک می‌آموزند. کودکان نیز در شرایطی که از بیشترین کنش‌پذیری ممکن برخوردارند، با گوش دادن و فرا گرفتن گفتار مادر، پایه‌های تربیتی و زبانی خود را شکل می‌دهند.

کودک که نخستین ارتباط عاطفی را با مادر برقرار می‌کند، با لالایی الگوهای کلامی را نیز از او فرامی‌گیرد

دخالت مادران در محتوا و خوانش لالایی به حدی است که گاهی می‌توان بر اساس لالایی‌ها شخصیت و روحیات آنان را باز شناخت. تفاوت‌ها در روحیه بیانی و رفتاری اقوام و خرده‌فرهنگ‌های مختلف را نیز می‌توان در لالایی‌ها دریابی کرد، همان طور که بررسی محتوای لالایی‌ها در میان اقوام و خرده‌فرهنگ‌های مختلف ایرانی نقاط مشترک بسیاری را نمایان می‌کند. کارکرد و محتوای لالایی موجب شده برخی آن را در ایجاد روحیه ملی و باور‌مداری معنوی موثر بدانند و آن را رشته‌ای معنوی و نامرئی توصیف کنند که از زبان مادر به گوش نوزاد کشیده می‌شود و جان او را با خاک و میهن خود پیوند می‌دهد.