میرعلی تبریزی؛ واضع خط نستعلیق

میرعلی تبریزی از جمله برجسته‌ترین خوشنویسان عصر امیر تیمور گورکانی به حساب می‌آید که در سال 762 هجری قمری در شهر تبریز به دنیا آمد. پدر او میرعلی سلطانی است که خود یکی از خوشنویسان نامدار سده هشتم و نهم هجری قمری محسوب می‌شود. از کم و کیف زندگی این استاد برجسته هنر خوشنویسی آگاهی زیادی در دست نیست؛ به جز اینکه مدتی را در تبریز زندگی ‌کرده و در حوالی سال‌های 803 تا 805 هجری قمری رخت از جهان بسته است. اهمیت کار میرعلی تبریزی در قامت یک خوشنویس توانمند، به تلاش ارزشمند و تاریخی او در انتظام‌دهی و تشخص‌بخشی به خط نستعلیق بازمی‌گردد. این هنرمند از طریق وضع قواعدی مشخص و مختص خط نستعلیق، برای نخستین بار توانست این خط را به شکل و سیاقی مستقل عرضه کند و به آن هویت و تشخصی خاص ببخشد. این قواعد بیشتر بر اساس ظرافت‌ها و حرکات لطیف شکل گرفته‌اند؛ به نحوی که خط نستعلیق همچنان پس از گذشت سالیان طولانی در مقایسه با دیگر خطوط، روحیه و ذوق هنری ایرانیان را به بهترین نحو ممکن به نمایش می‌گذارد. در رساله‌های قدیمی خوشنویسی، حکایتی نقل شده است که میرعلی تبریزی شبی در خواب، پرواز غازها را دید و حرکات سیال نستعلیق را از حرکات نرم بدن این پرندگان در هنگام پرواز، الهام گرفت. خط نستعلیق در ادامه توسط پسر میرعلی یعنی عبدالله،‌ جزئیاتی تازه پیدا کرد و تکمیل شد.

میرعلی هنرمندی خوش‌ذوق و باریک‌بین و خوشنویسی توانا و چیره‌دست بود که جلوه‌های ناب فرهنگ ایرانی و اسلامی را با ظرافت و شیوایی خاصی به رشته تحریر درآورد و آوازه هنرش، مرزهای جغرافیایی ایران را در هم نوردید و او را به‌ خطاطی برجسته در مقیاس فراملی بدل ساخت.

این چهره متمایز هنر خوشنویسی را از دو منظر می‌توان بانی پیدایی جریانی فرهنگی معرفی کرد؛ نخست اینکه شیوه خاص میرعلی تبریزی موجب شد که خوشنویسی بار دیگر در میان مردم رواج پیدا کند و علاوه بر این، شیوه‌های زیبا نگاشتن و زیبایی‌شناسی هم گسترش یابد. منظر دوم آنکه به واسطه وضع و انتظام خط نستعلیق، بخشی از فرهنگ فراموش‌شده، در دست انقراض و اشعار قدما بار دیگر به رشته تحریر درآمد و سلاطین وقت، به حمایت از آنها ترغیب شدند. در نتیجه می‌توان بیان کرد که اگرچه شیوه نگارش میرعلی تبریزی در طول سده‌های اخیر با تغییر و تحولات زیادی مواجه شده اما اصل و ریشه‌ای که او وضع کرد، همچنان متمایز و استوار باقی مانده است. بر همین اساس، باید به صراحت گفت که خط نستعلیق به عنوان عروس خطوط اسلامی تا همیشه وام‌دار تلاش و کوشش‌‌های مجدانه میرعلی تبریزی است. برجسته‌ترین و سرشناس‌ترین شاگرد میرعلی تبریزی فرزند او میرعبدالله است که در حفظ و اشاعه خط نستعلیق، خدمات و زحمات بسیاری را متحمل شد و برای ماندگاری و انتقال این میراث هنری بزرگ و ارزشمند به نسل های آینده، شاگردان مختلفی را تربیت کرد که مشهورترین آنها جعفر تبریزی معروف به جعفر بایسنقری و اظهر تبریزی معروف به استادالاساتید است. در ارتباط با تاریخ درگذشت میرعلی تبریزی، میرزا سنگلاخ اظهار کرده است که او در سنین پیری درگذشته است و طبق آنچه خط‌پژوهان بیان داشته‌اند، این هنرمند خوشنویس، حداکثر در حوالی سال‌های ۸۰۳ تا ۸۰۵ هجری قمری وفات پیدا کرده است.

آثار هنری میرعلی تبریزی  

ازجمله آثاری که کارشناسان به میرعلی تبریزی نسبت داده‌اند، می‌توان به: یک مرقع دوازده رقعه‌ای مناجات حضرت علی ابن ابی طالب (علیه‌السلام)، یک نسخه خمسه نظامی و امیرخسرو دهلوی، یک نسخه کلیات سعدی، یک نسخه بوستان سعدی، یک نسخه از مثنوی‌های همای و همایون، کمال‌نامه، روضه‌الانوار خواجوی کرمانی و نسخه دیوان جلایر اشاره کرد. با وجود این، نسخه خسرو و شیرین نظامی که دربردارنده رقم (امضا) کامل میرعلی تبریزی است، تنها اثری است که می‌توان با اطمینان آن را متعلق به این هنرمند خوشنویس دانست.