طراحی ایرانی؛ از سفالینه‌های دوران باستان تا قالب‌های بدیع و بی‌سابقه

طراحی ایرانی؛ از سفالینه‌های دوران باستان تا قالب‌های بدیع و بی‌سابقه

طراحی ایرانی؛ از سفالینه‌های دوران باستان تا قالب‌های بدیع و بی‌سابقه

طراحی یا ترسیم، یکی از اقسام متنوع هنرهای تجسمی است که در زمره قدیمی‌ترین روش‌های برقراری ارتباط میان انسان‌ها به شمار می‌آید و اغلب با ابزارهای ساده و به کمک خطوط اجرا می‌شود. کلمه طراحی در لغت به معنای «طرح‌افکنی» و «نقشه‌ریزی» است اما در معنای تخصصی، بازآفریدن تصاویر عینی یا تجسم‌ بخشیدن به تصاویر ذهنی است. طراحی در ساده‌ترین تعریف خود به معنای ایجاد تصویر یا طیف گسترده‌ای از ابزارها و تکنیک‌هاست. به همین دلیل از آن به عنوان اساس همه هنرهای بصری و کاربردی یاد می‌شود.

در فرهنگ واژگان و اصطلاحات هنری، طراحی در مقابل دو واژه Drawing و Design قرار می‌گیرد که هر دو با اندکی تفاوت در یک معنا به کار می‌روند. طراحی با مفهوم دراوینگ، معنای مشخص و ملموس‌تری دارد و بیشتر بر استفاده از عنصر عینی خط در خلق تصویر دلالت می‌کند اما طراحی به معنای دیزاین، الزاما به معنی ترسیم با عنصر خط نیست و بر ایده‌پردازی، سنجش جوانب گوناگون طرح و کارکردهای آن تاکید دارد. در هنرهایی مانند طراحی گرافیک، طراحی صنعتی و طراحی مد و لباس، دیزاین به جای واژه طراحی می‌نشیند و کاربرد آن بسته به هریک از این قالب‌های هنری دستخوش تغییر می‌شود.

یکی از ویژگی‌های مهم هنر طراحی این است که می‌تواند مقدمه آفرینش در هنرهای دیگری چون نقاشی، معماری و مجسمه‌سازی باشد و در عین‌حال، اثری مستقل و تمام‌شده به شمار آید.

شیوه طراحی در هر دوره به موازات تغییر دید هنرمندان دستخوش دگرگونی شده و مفهوم تازه‌ای پیدا کرده است. در قدیم در مشرق‌زمین میان طراحی و نقاشی تفاوتی وجود نداشت. هنرمندان شرقی طبیعت را آن‌گونه تصویر می‌کردند که خود، دیده و شناخته بودند. آنها هنگام آفریدن اثر از ذهن‌شان کمک می‌گرفتند نه از چشم. هدف این هنرمندان، آفرینش اثری بود که از طبیعت الهام گرفته بودند. اثری که در آن، خلاقیت و ابداع بیش از مهارت در تقلید طبیعت اهمیت داشت.

هنرمندان قدیم ایران نیز طرح و نقش را از هم جدا نمی‌دانستند و ابتدا طرح را با خطوط مدادی ترسیم و سپس مورد رنگ‌آمیزی قرار می‌دادند. طراحی مستقل در ایران با هنرمندانی چون «محمدی» و «شیخ‌محمد» آغاز شد و سپس در آثار طراح بزرگ ایرانی یعنی «رضا عباسی» به اوج رسید.

شکارچی گرگ، اثر رضا عباسی

باوجود آنکه مفهوم طراحی در عصر امروز تغییر کرده، اما از اهمیت و ضرورت آن کاسته نشده است. هنر طراحی به دلیل سهولت، صراحت و قدرت بیان، پایه تمامی رشته‌های هنرهای تجسمی است؛ اگرچه همانطور که پیش‌تر هم بیان شد، همواره به آثار دیگر وابسته نیست و به تنهایی نیز اثری کامل و مستقل محسوب می‌شود.

تاریخچه طراحی

طراحی در یک نگاه کلی به گذشته‌های بسیار دور بازمی‌گردد. حتی بعضی از مورخان هنری طرح‌اندازی انسان‌های اولیه روی دیواره غارها را در زمره هنر طراحی قرار می‌دهند. نمونه‌هایی از طرح‌های پیشاتاریخی که اغلب به شیوه‌های ابتدایی ترسیم شده‌اند، در عمق غارهای آلتامیرای اسپانیا، لاسکو، پیش‌مرل و دوردونی فرانسه و همچنین در دوشه و میرملاس ایران به چشم می‌خورند. ازجمله ویژگی‌های مهم و مشترک این طرح‌ها می‌توان به ساده‌سازی، تغییر تناسبات صوری و اغراق در ویژگی‌های اساسی شکل‌های انسانی، حیوانی و روزمره اشاره کرد.

در یونان دوران باستان، مقدمه نقاشی و مجسمه‌سازی به شمار می‌آمد. در شرق باستان ازجمه چین، مرز مشخصی میان طراحی، نقاشی و خوشنویسی وجود نداشته است. در مصر باستان، آن‌چنان که یکی از دیوارنگاره‌ها حکایت دارد، طراحی به عنوان یک فن تدریس می‌شده و به شکلی نمادین در تزئین مقبره‌ها، معبدها و کاخ‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است. اگر از همین زاویه به طراحی نگاه کنیم، می‌بینیم که بسیاری از نقوش ساده‌شده سنگی، سفالی و فلزی که انسان در طول تاریخ آنها را خلق کرده است، مشمول تعریف طراحی می‌شوند.

تکنیک‌ها و ابزارهای طراحی

طراحی را می‌توان با تکنیک‌ها و ابزارهای گوناگونی انجام داد که مداد گرافیتی، زغال چوب، قلم و جوهر، قلم‌مو، مداد کنته، مداد رنگی، انواع گچ یا پاستل، قلم نوک‌فلزی، خودکار، روان‌نویس، ماژیک و راپیدوگراف ازجمله رایج‌ترین آنها هستند. کاغذ نیز متداول‌ترین زمینه (سطح) برای طراحی است اما در کنار آن از سطوح دیگری مانند چوب، مقوا، بوم، پارچه، چرم، سفال و ورقه‌های چوبی و فلزی نیز استفاده می‌شود.

در ادامه به مرور برخی از مهم‌ترین تکنیک‌ها و ابزارهای طراحی می‌پردازیم:

الف) مداد

مداد، فراگیرترین وسیله و تکنیک طراحی است. به مدادی که از نوع کربن خالص تهیه شده باشد، گرافیت نیز می‌گویند. در طراحی از مدادهای گرافیتی سفت برای ترسیم خطوط ظریف و دقیق و از مدادهای گرافیتی نرم که تیره‌تر هستند، برای ترسیم خطوط پهن و تیره استفاده می‌شود. امروزه سه نوع مداد گرافیتی وجود دارد؛ مدادهای نرم با علامت B و مدادهای سخت با علامت H و مدادهای معمولی یا متوسط که با علامت HB شناخته می‌شوند. مدادهای نرم برای طراحی بسیار مناسب‌اند و هرچه هرچه شماره آنها بالاتر باشد، نرم‌ترند و تیرگی بیشتری ایجاد می‌کنند.  از مدادهای سخت که خطوط کم‌رنگ‌تر و نازک‌تری را ایجاد می‌کنند، عمدتا در طراحی‌های دقیق مهندسی استفاده می‌شود.

اثری طراحی‌شده با مداد

ب) زغال چوب

زغال چوب یکی از رایج‌ترین و کهن‌ترین ابزارها و تکنیک‌های طراحی به شمار می‌آید. زغال طراحی را بیشتر از شاخه‌های درخت بید، انگور و شمشاد تهیه‌ می‌کنند که بسیار شکننده است. در طراحی با زغال، خطوط با فشار خیلی کم روی کاغذ منتقل می‌شود و با کم و زیاد کردن فشار دست، درجه‌های مختلفی از تیرگی به دست می‌آید.

اثری طراحی‌شده با زغال چوب

 

ج) قلم و جوهر

در طراحی با قلم و جوهر، همه چیز به نوع قلمی بستگی دارد که طراح آن را انتخاب می‌کند. هر وسیله اثرگذاری که بتوان با آن جوهر را روی کاغذ یا دیگر سطوح صاف کشید، در گستره طراحی با قلم و جوهر جای می‌گیرد. امروز جوهرهای طراحی انواع و ترکیب‌های متوعی را دارا هستند که از جوهر سیاه و قهوه‌ای تا جوهر سفید را شامل می‌‌شوند. در طراحی با قلم و جوهر، بسته به نوک قلم می‌توان خطوط ریز، درشت، نرم، سفت، نازک و کلفتی را رسم کرد.

نمونه‌ای از طراحی با قلم و جوهر

د) مداد کنته

مداد کنته ظاهری شبیه مدادهای گرافیتی دارد و دارای دو نوع خشک و چرب است. اثر مداد کنته مانند مداد گرافیتی، براق نیست و تیرگی آن روی کاغذ به تیرگی زغال چوب شباهت دارد. با مداد کنته می‌توان درجات متنوعی از تیرگی و روشنی را در طرح ایجاد کرد. از نوک این وسیله برای کشیدن خط‌های نازک و ضخیم و از پهنای آن مانند زغال، برای پر کردن سطوح بزرگ استفاده می‌شود.

اثری طراحی‌شده با مداد کنته

ه) قلم‌مو

قلم‌مو از دو قسمت سفت (دسته) و نرم (مو) تشکیل شده است. هنرمندان از انواع قلم‌مو برای طراحی با رنگ و ایجاد خطوط و سطوح متفاوت استفاده می‌کنند. قلم‌موها به شکل گرد، تخت، زاویه‌دار، بادبزنی، بادبانی، جارویی، سرفندقی و... ساخته می‌شوند و نوک آنها از جنس موی حیوانات یا الیاف مصنوعی است. قلم‌موها بسته به زبری و نرمی‌شان دارای کاربردهای گوناگونی هستند.

طراحی با قلمو

و) گچ (پاستل)

استفاده از گچ یا پاستل هم به اندازه زغال چوب در طراحی مرسوم است. گچ طراحی مانند زغال، وسیله‌ای برای ایجاد طرح‌های سریع و قابل تصحیح است و به عنوان یک ماده طبیعی، درجات مختلفی از سختی، نرمی و تراکم را داراست. امروزه از ترکیب گچ طبیعی و با رنگ‌دانه‌های کف دریا و صمغ عربی، ماده‌ای به نام پاستل تولید می‌شود که دارای تنوع رنگ بسیاری است و کاربردهای گوناگونی در طراحی دارد.

طراحی با پاستل

ز) ماژیک و راپیدوگراف

طراحی با ماژیک، راپیدوگراف، خودکار و روان‌نویس، تقریبا همان سازوکار طراحی با قلم و جوهر را دارد. وجوه مشترک این ابزارها، یکی مخزنی است که مقدار معینی جوهر در آن ذخیره می‌شود و دیگری اثری است که روی زمینه طراحی برجا می‌گذارند. ضخامت نوک هریک از این ابزارها و اثری که روی زمینه پیاده می‌کنند، در کیفیت خطوط آنها اثرگذار است. برای مثال، با نوک گرد و استوانه‌ای راپیدوگراف می‌توان خطوطی یکنواخت، نازک و بسیار دقیق کشید. ضخامت نوک ماژیک، تنوع بیشتری دارد و با آن طیفی از خطوط بسیار نازک تا بسیار ضخیم را می‌توان ترسیم کرد.

طراحی با راپیدوگراف

ح) آبرنگ و گواش

آبرنگ، گواش و آب مرکب همان‌گونه که از نام‌شان پیداست، جزو مواد خیس یا ترکیبی طراحی هستند و هریک از آنها به نوبه خود تنوع رنگی بسیاری را به همراه دارند. یکی از ویژگی‌های مشترک ابزارهای مذکور این است که هنگام طراحی با آنها می‌توان از قلم‌موهای متنوعی استفاده کرد. طراحی با این ابزارها ابتدا با رنگ‌های محدود و لایه‌‌های رقیق و روشن آغاز می‌شود و لایه‌های بعدی به ترتیب پس از خشک شدن لایه‌های قبلی روی سطح کار می‌نشینند.

طراحی با گواش

ط) دیجیتال

استفاده از ابزارها و تکنیک‌های مدرن و دیجیتال (رایانه‌ای) در برابر ابزارهای سنتی طراحی مانند مداد و گچ و زغال نیز امروزه بسیار مرسوم است. استفاده از تکنیک دیجیتال در بسیاری از هنرهای کاربردی مانند طراحی گرافیک، طراحی صنعتی و طراحی معماری رواج بسیاری دارد. در طراحی دیجیتال نیز مانند طراحی با دست، نیاز به اندیشیدن، دخالت مستقیم هنرمند در کار ماشین و در برخی مواقع، حرکت حساب‌شده دست در فضای مجازی وجود دارد.

طراحی دیجیتال

طراحی در ایران

سابقه طراحی در ایران به غارنگاره‌ها و صخره‌نگاره‌های لرستان (غار دوشه و میرملاس و صخره‌نگاری‌های دره همیان) می‌رسد. این نوع طراحی، از سنت‌های نانوشته و ناشناخته‌ای پیروی می‌کند که در این دوران در اختیار بشر بوده است. پس از این دوره طولانی، شاخص‌ترین طرح‌های ایرانی را بر سطح صاف و صیقلی سفالینه‌های دوران باستان می‌توان پیدا کرد. طرح‌هایی انتزاعی یا فیگوراتیو که آفرینندگان آنها به شکلی سیال و از طریق کم و زیاد کردن ضخامت خط، خلاصه شکل‌های طبیعی را بازنمایی کرده‌اند.

در دوره‌های گوناگون تاریخی اثری از هنر طراحی به مفهوم غربی آن در ایران یافت نمی‌شود؛ در عوض، می‌توان از نوعی سنت تصویری و تجسمی یاد کرد که به‌رغم گسست‌های تاریخی و آمیزش با سنت‌های غیرایرانی، از یک هم‌گرایی نسبی برخوردار بوده است. مهم‌ترین اصل در این سنت تصویری، بی‌اعتنایی طراحان ایرانی به تکرار و تقلید طبیعت و تاکید آنها بر بازگویی مفاهیم ذهنی و نمادین است؛ چیزی که اوج و اعتلای آن را در چند قرن تصویرگری کتاب و نگارگری ایرانی (قرن هشتم تا یازدهم هجری) مشاهده می‌کنیم. در میان همین آثار، به نمونه‌های تک‌برگی از طراحی خطی به معنای واقعی کلمه برمی‌خوریم که از بازی آزاد خط شکل گرفته‌اند و در شیوه طراحی، وام‌دار هنر هیچ سرزمینی نیستند. نکته قابل توجه در این طرح‌ها، برجسته‌نمایی اشکال با استفاده از خطوط مایل، منحنی و ضربات ظریف قلم‌مو است. با این همه، همین نوع طراحی هنر از سنت‌های مشترک شرقی و به‌ویژه چینی بهره برده و فارغ از شباهت‌های تکنیکی، در تقلید نکردن از طبیعت نیز با آنها همسو بوده است.

طراحی در گذار از دوران درخشش نگارگری ایران، از قرن یازدهم تا تا قرن سیزدهم هجری با اقتباس از شیوه‌های اروپایی، به قالب‌های تازه و بی‌سابقه‌ای دست می‌یابد که اوج آن را در آثار برخی از هنرمندان اواخر دوره قاجار مشاهده می‌کنیم. در سال‌های آغازین قرن حاضر نیز طراحان ایرانی پس از گذراندن آموزش‌های آکادمیک، در عمل به اقسام کلاسیک طراحی می‌پردازند. همزمان با به رسمیت شناخته‌شدن هنر مدرن در ایران، طراحی نیز تا حدودی حال و هوای بومی به خود می‌گیرد و عرصه‌ مناسبی برای جست‌وجو و خلق تجربیات تازه طراحان ایرانی با ایده‌هایی شخصی فراهم می‌آید. امروزه طراحی چه به صورت مستقل و چه در پیوند با هنرهای دیگر، در هنرستان‌ها و دانشکده‌های هنری ایران به دانشجویان آموزش داده می‌شود.

نام طراحی ایرانی؛ از سفالینه‌های دوران باستان تا قالب‌های بدیع و بی‌سابقه
کشور ایران
نوعطراحی
سال تولید1403/10/02
متن خود را وارد کرده و Enter را فشار دهید

تغییر اندازه فونت:

تغییر فاصله کلمات:

تغییر ارتفاع خط:

نوع ماوس را تغییر دهید: