احرامی‌بافی، هنری گره‌خورده با باورها و مناسک دینی

بیشتر بافته‌های نساجی سنتی، با دستگاه‌هایی تولید می‌شود که شکلی مشابه و شیوه‌ای نزدیک به هم دارند. با این حال در طرح، کاربرد و نوع بافته‌ها تفاوت‌های زیادی به چشم می‌خورد. این تفاوت‌ها به گونه‌ای است که می‌توان تولیدات را از یکدیگر منفک کرد و آن‌ها را محصولاتی متفاوت دانست. «احرامی» یکی از همین تولیدات است که با وجود شباهت دستگاه بافت آن به دستگاه گلیم‌بافی، از جهات مختلف تفاوت‌هایی با آن دارد، به طوری که «احرامی‌بافی» امروزه به عنوان یکی از رشته‌های مستقل صنایع دستی سنتی ایرانی به شمار می‌رود.

احرامی چیست؟
احرامی که «حرمی» (در یزد) و «ارحام» (در ایلام) نیز نامیده می‌شود، پارچه‌ای است که تار و پود آن معمولا از جنس پنبه است. دلیلی که این پارچه را به این نام می‌شناسند، استفاده از بافته‌های آن به عنوان لباس حج در گذشته‌های دور بوده است. البته به دلیل آن که محصولات احرامی‌بافی بیش از هر چیز به عنوان سجاده مورد استفاده قرار می‌گیرد، این رشته به «سجاده‌بافی» نیز مشهور است. به هر شکل، گره خوردن این هنر با مناسک و باورهای دینی، موجب شده مردم احترام خاصی برای آن قائل باشند.
با وجود آن که در شیوه‌های سنتی بافت این پارچه استاندارد فراگیری وجود ندارد، معمولا طول پارچه بین 100 تا 120 سانتی‌متر و عرض آن در حدود 70 تا 90 سانتی‌متر است، هر چند گاهی پارچه‌هایی به طول سه متر نیز تولید می‌شود. در پارچه‌های دارای عرض 70 سانتی‌متر، معمولا 22 چله و در پارچه‌های دارای عرض 90 سانتی‌متر، 28 چله به کار می‌رود. یک هنرمند احرامی‌باف که به شیوه سنتی به بافت پارچه مشغول است، می‌تواند به صورت روزانه چهار قطعه پارچه احرامی را تولید کند، به عبارت دیگر میزان تولید هنرمندان این رشته را می‌توان حدود سه متر مربع عنوان کرد.
احرامی را معمولا با دو رنگ سیاه و سفید و به صورت دو رنگ می‌بافند، ولی رنگ‌های سبز، سفید و قرمز نیز در آن به کار می‌رود. در دهه‌های اخیر، استفاده از رنگ‌های شفاف روشن و گاهی تند نیز در احرامی‌بافی طرفدارانی پیدا کرده است. احرامی نه تنها در دستگاه بافت، بلکه در شکل و ظاهر نیز به گلیم شباهت فراوان دارد. این بافته با وجود عمر دراز، چندان دستخوش تغییر نشده و شیوه‌ها و طرح‌های کهن خود را حفظ کرده است. احرامی را معمولا به عنوان سجاده، روانداز، پارچه بسته‌بندی و روتختی مورد استفاده قرار می‌دهند.

شیوه بافت احرامی‌بافی
برای استقرار دستگاه‌ احرامی‌بافی، گودالی در زمین می‌کنند تا بخشی از دستگاه که شامل پدال‌های آن است، در آن قرار گیرد. هنرمند احرامی‌باف با این پدال‌ها جای تار و پود را عوض می‌کند و امکان می‌یابد تا با عبور دادن ماکویی که یک ماسوره در خود دارد، بافت پارچه را پیش ببرد. با هر بار عبور ماسوره، هنرمند بخشی از دستگاه را که «شانه» نامیده می‌شود به روی پارچه می‌کوبد و یک رج را کامل می‌کند. این کار تا زمانی که بافت ادامه داشته باشد به تناوب تکرار می‌شود و صدایی ریتمیک به وجود می‌آورد.

مراکز اصلی احرامی‌بافی
در استان خوزستان، شهرستان‌های شوشتر، دزفول، بهبهان، سوسنگرد و مسجد سلیمان مراکز اصلی احرامی‌بافی به شمار می‌آیند. از میان شهرهای مختلف، شوشتر در سال 2022 میلادی به عنوان شهر ملی احرامی‌بافی معرفی شد. استان‌های یزد و ایلام نیز مراکز اصلی بافت این نوع پارچه به شمار می‌روند. احرامی‌های یزد معمولا با طرح‌های چلیپایی (صلیبی) بافته می‌شود و نقوشی ریز در آن قابل تشخیص است. بافته‌های تولیدی در خوزستان نسبت به یزد تنوع رنگی بیشتری دارند، در حالی که یزدی‌ها معمولا از نخ‌های سیاه و سفید برای بافت استفاده می‌کنند و طرح‌های مورد استفاده آن‌ها، ساده و لوزی‌مانند است. این طرح‌ها در دیگر صنایع دستی، همچون سفالگری، زیلوبافی، جاجیم‌بافی و حتی قالی‌بافی نیز کاربرد دارد.
دستگاه‌های هنرمندان یزدی، نسبت به دستگاه‌های رایج در دیگر مناطق ایران متفاوت است و به آنان امکان می‌دهد احرامی را به صورت دو رو ببافند. گونه‌ای دیگر از احرامی‌بافی در استان لرستان (شهر بروجرد) رواج داشت که محصولات آن به عنوان بقچه نیز مورد استفاده بود.
هنر احرامی‌بافی در سال 2008 میلادی (1387 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. برای حمایت از این هنرصنعت، در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای راه‌اندازی کارگاه‌های تولیدی و آموزش شیوه بافت به علاقمندان صورت گرفته، با این حال گسترش صنایع جدید، احرامی‌بافی را با چالش‌های زیادی روبرو کرده است.