خورجین‌بافی، هنری آمیخته با زندگی روستاییان و عشایر

خورجین‌بافی از جمله صنایع دستی است که روی دار انجام می‌شود. محصول این هنر کیسه‌ای است که معمولا روی چارپایان انداخته می‌شود و برای حمل بار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

خورجین‌بافی و ویژگی‌های آن
از نظر روش، خورجین‌بافی را می‌توان یکی از زیرشاخه‌های هنر فرشبافی دانست. خورجین همچون گلیم، زیلو، جاجیم و پلاس نوعی تخت‌بافت است. در تخت‌بافت‌ها تار و پود به تنهایی و بدون وجود پرز، برای شکل‌دهی به بافته و ایجاد طرح و نقش به کار می‌رود. این بافته روی دارهای عمودی و شبیه زیلو بافته می‌شود، ولی در برخی مناطق عشایری، بافت خورجین روی دارهای افقی هم رواج دارد. در برخی نقاط برای بافت خورجین از نخ‌های رنگارنگ استفاده می‌کنند، ولی بافته‌های عشایر جنوب و غرب ایران و اهالی روستاهای مناطق مرکزی ایران رنگ‌ها و طرح‌های محدودی دارند. خورجین‌های عشایر عمدتا با زمینه قرمزرنگ بافته می‌شوند.
نخ‌های پنبه‌ای ماده اولیه بافت خورجین به شمار می‌آید، هر چند گاهی خورجین‌ها را با نخ‌های پشمی یا به هم دوختن تکه‌های پارچه نیز درست می‌کنند. در بافت خورجین، شیوه‌های سنتی و ابزارهای بسیار ساده و ابتدایی به کار می‌رود. بافنده با نیروی پا و فشار دادن پدال، تارها را جابجا و پود را از میان آن‌ها رد می‌کند، سپس با وسیله‌ای به نام «دفتین» پود را می‌کوبد تا بتواند رج بعدی را ببافد. بدین ترتیب از کارگاه خورجین‌بافی، صدای موزون فشار پدال و کوبیدن پود با دفتین طنین‌انداز می‌شود. گاهی بافنده‌ها با همین ضرباهنگ، اشعار و ترانه‌هایی را به صورت بداهه زمزمه می‌کنند...
پس از آن که بافته از دار پایین آورده شد، آن را در اندازه مورد نظر تا می‌زنند و می‌دوزند تا کیسه‌ای به وجود آید. در واپسین مرحله بافت خورجین، لبه‌های آن را با نخ‌های رنگی ضخیم شیرازه می‌کنند. این کار علاوه بر افزایش استحکام و دوام خورجین، به زیباتر شدن آن نیز کمک می‌کند.

انواع خورجین و کاربردهای آن
خورجین از گذشته‌های دور برای حمل بار مورد استفاده قرار می‌گرفت. در واقع این بافته شبیه یک کیسه است که پشت حیوانات باربر انداخته می‌شود. خورجین‌های بزرگ چارپایان را اصطلاحا پالان و بافنده آن را پالان‌دوز می‌نامند. نوع دیگری از خورجین‌ها روی دوش افراد انداخته می‌شود. خورجین‌های مخصوص انسان به دو صورت تولید می‌شود: «یک لت» که بندی مانند کیف دارد و به دوش آویزان می‌شود. این نوع خورجین را «جنته» نیز می‌گویند؛ «دو لت» که روی شانه انداخته می‌شود، به شکلی که یک کیسه در جلو و کیسه دیگر روی کمر فرد قرار گیرد. انواعی از خورجین نیز برای موتورسیکلت یا دوچرخه به کار می‌رود. متناسب با شیوه استفاده از خورجین، عرض آن معمولا بین 30 تا 90 سانتی‌متر متغیر است. این محصول بیشتر در جوامع روستایی و عشایری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در میان برخی گروه‌های عشایری خورجین یک وسیله بسیار ضروری محسوب می‌شود و جزئی ضروری از جهیزیه نوعروسان به شمار می‌رود.

نشان‌های ملی در خورجین‌بافی
بافت خورجین در جوامع روستایی و عشایری ایران رواج دارد. در جای‌جای ایران کارگاه‌هایی به این کار اختصاص دارد، ولی از میان آن‌ها شیوه بافت خورجین در اشکذر استان یزد در سال 2019 میلادی (1398 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسیده است. به گفته اهالی اشکذر، در این منطقه خورجین‌بافی پیشینه‌ای بیش از یک قرن دارد. همچنین مهارت و فن خورجین‌بافی اردبیل در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) و «هورژین‌بافی» مناطق بختیاری‌نشین استان خوزستان در سال 2016 میلادی (1395 خورشیدی) در این فهرست ثبت شده است. مناطق بختیاری‌نشین استان خوزستان شامل شهرها و شهرستان‌های لالی، هفتگل، اندیمشک، اندیکا، شوشتر، دزفول، ایذه و مسجد سلیمان از مناطقی هستند که خورجین‌بافی در آن با دارهای افقی صورت می‌گیرد. این محصول در گویش عشایر «چینه‌گر» گفته می‌شود. هورژین که معمولا زمینه‌ای قرمزرنگ دارد و نخ‌هایی به رنگ سیاه در آن کار شده است، گاهی از هم باز می‌شود و به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گیرد. استان‌های چهارمحال و بختیاری، لرستان و کهگیلویه و بویراحمد، شهرستان طبس (خراسان جنوبی) و روستای حسن‌آباد شهرستان جرقویه (اصفهان) از دیگر مراکز عمده تولید خورجین هستند. در روستای حسن‌آباد هنوز هم کارگاه‌های کوچک خورجین‌بافی فعالند و شمار زیادی از اهالی به این پیشه اشتغال دارند.