هنر سفالگری کوزه‌کنان، یادگاری از تاریخی صدها ساله

به نظر می‌رسد نخستین دست‌ساخته‌های بشری، با خاک و آب درست شده باشد، زیرا این دو ماده، در دسترس‌ترین مواد طبیعی برای انسان بوده‌اند. بدین ترتیب می‌توان سفالگری را هنری دانست که قدمتی به اندازه حیات بشری دارد. یافته‌ها نشان می‌دهد ساخت ظروفی با گل رس، به حدود 14 هزار سال پیش و قبل از آغاز کشاورزی باز می‌گردد. در ابتدا انسان‌ها با استفاده از یک سوراخ در میان توده‌ای از گل رس یا ایجاد یک مارپیچ بالارونده با استفاده از نواری از خاک رس، ظروفی را می‌ساختند، ولی به تدریج با پیشرفت فنون سفالگری و اختراع ابزارهایی همچون چرخ سفالگری، مهارت‌های بیشتری به وجود آمد و برای ساخت ظروف سفالی به کار گرفته شد. در ایران نیز پیشینه سفالگری بیش از 10 هزار سال است و برخی ابزار، همچون چرخ سفالگری در کاوش‌های باستان‌شناسی کشف شده‌اند.

این هنر در قسمت‌های مختلف ایران متناسب با ذوق و امکانات در دسترس جلوه‌های خاصی به خود گرفت، به طوری که در استان‌های مختلف همچون همدان، یزد، اصفهان و آذربایجان شرقی، شهرهایی به عنوان کانون‌های اصلی سفالگری شناخته شدند. در استان آذربایجان شرقی، «کوزه‌کنان» به عنوان یکی از مهم‌ترین شهرها در زمینه سفالگری شناخته می‌شود. به همین دلیل، مهارت‌های سفالگری هنرمندان این شهر، در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است.

کوزه‌کنان در کجا قرار دارد؟

کوزه‌کنان در شهرستان شبستر، در غرب استان آذربایجان شرقی قرار دارد. فاصله این شهر از تبریز، مرکز استان، 75 کیلومتر و از شهر شبستر، 12 کیلومتر است. شبستر از شمال به کوه‌های میشوداغ و از غرب به بندرشرفخانه منتهی می‌شود. در دامنه‌های شمالی کوزه‌کنان، دشت‌های لاله و ریواس وحشی و معادن سنگ نمک با خلوص بالا وجود دارد. متوسط ارتفاع کوزه‌کنان از سطح دریا 1421 متر است.

جمعیت این شهر حدود پنج هزار نفر است. بخش قابل توجهی از ساکنان کوزه‌کنان به کشاورزی مشغولند و غلات، سیفی‌جات، گندم، جو، کدو، لوبیا و محصولات درختی مانند گیلاس، سیب، زردآلو، هلو، انجیر، گلابی، بادام و گردو از عمده تولیدات آن‌ها محسوب می‌شود، با این وجود سفالگری نیز یکی از پیشه‌های اصلی شهر به شمار می‌رود. انتخاب نام «کوزه‌کنان»، به معنای کسانی که به ساخت کوزه مشغولند، به همین دلیل بوده است.

سفالگری کوزه‌کنان و اهمیت آن

سفالگری در طول نسل‌ها، در میان مردم کوزه‌کنان حفظ شده و یکی از آثار فرهنگی آن به شمار می‌رود. در این شهر بقایایی از سفال‌های قدیمی یافت شده که دلیلی بر قدمت این پیشه در میان مردم آن محسوب می‌شود.

حفظ شیوه‌های سنتی در سفالگری کوزه‌کنان به شکلی است که هنوز هم از تزئینات ساده هندسی در آن استفاده می‌شود. این سفال‌ها به صورت طبیعی و بدون استفاده از پوشش لعاب مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته در بقایای به دست آمده در کاوش‌های مسجد جامع کوزه‌کنان، ظروفی لعاب‌دار به دست آمده که به عقیده برخی کارشناسان، با کاشی‌های فیروزه‌ای به کار رفته در مسجد کبود تبریز که 600 سال پیش ساخته شده، قرابت دارد. همچنین در کوزه‌کنان بقایای چندین کوزه بزرگ که هر کدام نزدیک 100 لیتر آب را در خود جا می‌دادند و بدنه‌شان ضخامتی بیش از شش سانتی‌متر داشته است، کشف شده که نشان می‌دهد مردمان این شهر، در گذشته روش‌هایی خاص برای ساخت ظروف سفالی داشته‌اند.

هنرمندان کوزه‌کنانی هم‌اکنون نیز با استفاده از دست، پس از ورز دادن و آماده کردن گل رس، با استفاده از چرخ‌هایی که با نیروی برق یا به صورت سنتی با نیروی پا به گردش در می‌آیند، ظروف مختلف را شکل می‌دهند و برای ایجاد استحکام در کوره می‌پزند. همچنین متناسب با کاربرد هر ظرف، عملیات لعاب‌کاری ظروف در رنگ‌های مختلفی مانند آبی، سبز و اخرایی انجام می‌شود.

جنبه کاربردی ظروف سفالی که هنرمندان کوزه‌کنان تولید می‌کنند، موجب شده در هر خانه، نمونه‌هایی از این دست‌ساخته‌ها قابل مشاهده باشد. با این وجود در سال‌های اخیر با کم شدن توجه مردم به استفاده از ظروف سفالی، هنر سفالگری کوزه‌کنان که در گویش محلی «کوزه چیلیق» (کوزه‌گری) نیز گفته می‌شود، با مشکلاتی دست به گریبان شده است. از بین رفتن اصالت تولیدات با تقلید از شیوه‌های رایج در دیگر نقاط برای جذب مشتریان بیشتر، تهدید پیش روی این هنرصنعت است.