صنایع دستی چرمی ایران و تنوع مثال‌زدنی آن

پس از آشنایی بشر با کاربردهای چرم، هنرهایی پیرامون این محصول شکل گرفت. چرم به خاطر انعطاف و دوام، از دوران باستان ماده مهمی به شمار می‌رفت و از آن برای تولید انواع محصولات استفاده می‌شد. امروزه انواع زیادی از چرم طبیعی و صنعتی در بازار یافت می‌شود. ارزش بازار چرم در جهان بیش از 500 میلیارد دلار تخمین زده شده است. علی‌رغم تولیدات صنعتی، هنوز دست‌ساخته‌های سنتی این محصول مرغوبیت فراوان و طرفداران بسیار دارد.

چرم در ایران

بررسی‌های تاریخی، ایرانیان را به عنوان یکی از نخستین کسانی مطرح می‌کند که به فناوری تولید چرم دست‌ یافته‌اند. به ادعای مورخان، در ایران از سه هزار سال پیش چرم تولید می‌شد. از آن زمان، چرم در تولید زره، کفش، لباس و جنگ‌افزار مورد استفاده قرار می‌گرفت. امروزه آثاری در کاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمده که نشان می‌دهد استفاده از چرم در ایران باستان پرطرفدار بوده است.

پس از حمله مغول (1219 میلادی) تجارت پوست و چرم در ایران رشد پیدا کرد. در این دوره برخی شهرها همچون تبریز و شیراز در این زمینه به شهرتی فراوان دست یافتند. این شهرها در قرن‌های بعد نیز هنر تولید و استفاده از چرم را حفظ کردند، به طوری که امروز چرم تبریز در ایران زبانزد است و تولیدات هنرمندان آن به کشورهای مختلف صادر می‌شود... در دوره قاجار (قرن هجدهم و نوزدهم میلادی) پوست و چرم ایران به عثمانی، روسیه و هند صادر می‌شد. در همین دوره صنعت چرم گسترش بیشتری پیدا کرد و شهرهایی همچون همدان و اصفهان نیز در این زمینه پیشرفت کردند.

ایجاد کارخانه‌های چرم که نخستین آن‌ها در سال 1929 میلادی (1308 خورشیدی) در تبریز تاسیس شد، این صنعت را متحول کرد. پس از این رویداد، وجود مواد خام صنعت چرم‌سازی، این صنعت را در ایران مورد توجه قرار داد، به طوری که در فاصله 14 سال از تاسیس نخستین کارخانه چرم‌سازی، تعداد واحدهای صنعتی فعال در این صنعت به 22 رسید.

صنایع دستی چرمی در ایران

علاوه بر چرم‌های حیوانی (از پوست گوسفند، گاو، بز، مار و برخی حیوانات دیگر)، چرم‌های گیاهی نیز در بازار وجود دارند. چرم‌های گیاهی از تنه و میوه برخی درختان ساخته می‌شود و انعطاف آن زیاد است. هر کدام از چرم‌ها، متناسب با ویژگی‌های خود، کاربردهایی پیدا کرده‌اند، برای مثال می‌توان از چرم‌های گیاهی در حکاکی و قالب‌گیری استفاده کرد و چرم گاو را به خاطر ضخامتش در تولید کفش زمستانی و کیف به کار برد.

در ایران فنون و هنرهای فراوانی پیرامون چرم شکل گرفته است که می‌توان این موارد را مهم‌ترین آن‌ها به شمار آورد:

جلدسازی چرمی

پیشینه این هنر به حدود هزار سال می‌رسد. در این هنر، روی جلدهایی از جنس چرم، نقش‌هایی حکاکی می‌شود. این نقوش گاهی با ورقه‌های نازک طلا و رنگ‌های طلایی و قهوه‌ای تثبیت می‌شود. هنرمندان این رشته در طول تاریخ به خاطر جایگاه کتاب‌های مقدس، اوج هنر خود را در ساخت جلدهای چرمی برای آن‌ها به نمایش گذاشته‌اند.

حکاکی روی چرم

در این رشته از صنایع دستی، از چرم گاو استفاده می‌شود. هنرمند ابتدا نقوش مورد نظر خود را روی چرم منتقل و سپس با قلم‌های فلزی نوک‌تیز آن‌ها را ثتبیت می‌کند. در نهایت این نقوش با نوعی لاک مخصوص پوشانده می‌شوند تا ثبات پیدا کنند و ماندگار شوند. در حکاکی روی چرم از نقوش سنتی ایرانی همچون گل و مرغ و نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای بهره می‌گیرند.

نقاشی روی چرم

در نقاشی روی چرم از رنگ‌های جوهری یا اکرولیک استفاده می‌شود. برای نقاشی روی چرم، سطح آن باید تا حد ممکن تمیز باشد، از این رو پیش از اعمال طرح‌ها، آن را در چند مرحله شستشو می‌دهند.

سوخت چرم

ایجاد نقوش برجسته با استفاده از مهرهایی که تا حد لازم گرم شده‌اند، سوخت چرم نامیده می‌شود. گاهی فرورفتگی‌های حاصل از این شیوه نقش‌بندی را با طلای مایع پر می‌کنند. نامیده شدن این هنر به عنوان «سوخت چرم» می‌تواند دو احتمال داشته باشد: نخست استفاده از رنگ‌های تیره و غیر شفاف به عنوان یکی از اصول اساسی این هنر؛ دوم ایجاد نقوش برجسته روی قطعات چرم بز که با گداختن صورت می‌گیرد.

سراجی سنتی

سراجی به دوخت و دوز محصولات چرمی اطلاق می‌شود. در این هنر انواع کیف، کمربند، زیورآلات، زین اسب و وسایل تزئینی با استفاده از وسایل اولیه و مهارت استادکاران به وجود می‌آید. سراجی همه تولیدات چرمی به جز کفش را در بر می‌گیرد.

ثبت ملی صنایع دستی چرمی

گستردگی صنایع دستی مبتنی بر چرم در ایران موجب شده آثار ثبتی متعددی به نام مناطق مختلف در فهرست میراث ملی ایران جای گیرد. ثبت صنایع دستی چرمی به نام استان البرز در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی)، ثبت هنر نقاشی روی چرم در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) و ثبت کفش دست‌دوز چرمی تبریز در سال 2018 میلادی (1397 خورشیدی) از این جمله است.