زیلو، زیرانداز ایرانی با هنری چشم‌نواز و موادی کاملا طبیعی

زیلو یک زیرانداز ایرانی است که با استفاده از مواد کاملا طبیعی بافته می‌شود. زیلوبافی نشانه‌ای از ظرافت هنر ایرانی است. نمی‌توان به دقت درباره خاستگاه زیلوبافی در ایران اظهارنظر کرد، ولی امروز، شهر میبد به عنون اصلی‌ترین محل بافت زیلو در ایران به شمار می‌آید. در این شهر کارگاه‌هایی برای بافت زیلو وجود دارد که در آن هنرمندان به این صنعت مشغولند.

تاریخچه زیلوبافی

برخی اعتقاد دارند زیلوبافی از حصیربافی تاثیر پذیرفته است و شکلی پیشرفته‌تر از هنر حصیربافی محسوب می‌شود. در متون تاریخی درباره زمان پیدایش زیلو نظری داده نشده است. بیشتر متون در دسترس، به بعد از ورود اسلام به ایران مربوطند و در آن‌ها، در حاشیه توصیف یک مسجد یا مکان مذهبی، به زیلو هم اشاره شده است. با این حال به نظر می‌رسد پیدایش زیلوبافی به پیش از ورود اسلام به ایران (قرن هفتم میلادی) برگردد.

زیلوهای قدیمی که در مساجد استان یزد موجود است، بافته هنرمندان میبدی است. از این رو با وجود آن که نمی‌توان به طور قطع میبد را مبدا شکل‌گیری زیلو دانست، می‌توان درباره رونق این هنر در این شهر در بیشتر دوره‌های تاریخی، به اتفاق نظر رسید.

قدیمی‌ترین زیلوی موجود که در سال 808 هجری قمری (1405 میلادی) بافته شده، هم‌اکنون در موزه زیلو و سفال میبد نگهداری می‌شود. زیلوی مسجد جامع هفتادر در عقدا، زیلوی آویخته در مسجد امیرچخماق یزد (مربوط به قرن 11 هجری قمری معادل قرن هفدهم میلادی) و زیلوهای کهنه مسجد رکن‌آباد، چند زیلوی مهم به شمار می‌روند. بر روی یکی از نفیس‌ترین زیلوهای موجود در میبد، که 24 سجاده بر آن طراحی شده، تاریخ 1188 هجری قمری (1774 میلادی) نقش بسته است.

ویژگی‌های زیلو

زیلو ظاهری ساده دارد و بافته‌ای بادوام به شمار می‌رود. استفاده از نخ‌های پنبه‌ای، این بافته را مناسب طبیعت گرم و خشک کویر کرده است.

مواد اولیه زیلو

زیلو را از نخ‌های پنبه‌ای می‌بافند. به همین دلیل زیلوبافی در مناطقی که پنبه‌بافی در آن رایج بوده، رواج بیشتری داشته است. در گذشته ابتدا پنبه را به کمک چرخ‌های نخ‌ریسی به نخ تبدیل می‌کردند و سپس به صورت کلاف در می‌آوردند تا به عنوان تار و پود زیلو به کار رود. این نخ را در اصطلاح محلی «هری» یا «نخ رسمی» می‌نامیدند. نخ رسمی، نخی محکم بود و با یک بافت خوب، می‌توانست زیلوهای بادوامی را به وجود آورد.

رنگ و بافت

دستگاهی که زیلو را به وسیله آن می‌بافند، شبیه دار قالی و گلیم است. برای بافت زیلو این دار را چله‌کشی می‌کنند، ولی تعداد چله‌های زیلو در واحد سطح، به دو برابر چله‌های گلیم می‌رسد. همین نکته از دوام و استحکام بیشتر زیلو نسبت به گلیم حکایت دارد، با این تفاوت که گلیم را با الیاف گیاهی و گلیم را با پشم می‌بافند. زیلو را می‌توان به صورت دو رو بافت و در هر رو، نقشی جداگانه زد. در هنگام استفاده نیز هر دو روی چنین زیلویی قابل استفاده است.

زیلو به خاطر استفاده از مواد اولیه طبیعی و خالی بودن از الیاف آکرلیک و پلی‌استر، برای مبتلایان به اگزمای پوستی بسیار سالم است. طرح‌های زیلو در مقایسه با فرش‌های ایرانی، تنوع رنگی کمتری دارد. زیلوها معمولا با دو رنگ آبی و سفید بافته می‌شود، ولی رنگ‌های نارنجی، سبز، قهوه‌ای، زرشکی و قرمز نیز برای بافت آن به کار می‌رود. رنگ‌های به کار رفته در زیلو از مواد گیاهی استخراج می‌شد. برای رنگ‌های طیف قرمز از روناس، برای رنگ‌های طیف آبی از نیل و برای رنگ‌های طیف قهوه‌ای از پوست استفاده می‌کنند.

سادگی و ترکیب رنگ زیلو، بهترین هماهنگی ممکن را بین آن و کاشی‌های به کار رفته در معماری داخلی مساجد اسلامی به وجود می‌آورد. به همین خاطر زیلوهای آبی و سفید یکی از زیراندازهای محبوب برای مفروش کردن مساجد محسوب می‌شود.

در کنار زیلوهای آبی، زیلوهای قرمز بیشترین کاربرد را در منازل داشت. در میان همه زیلوها، آن‌ها که رنگ سبز و قرمز دارد، معمولا نسبت به بقیه مرغوب‌تر به حساب می‌آید.

میبد شهر جهانی زیلو

با توجه به رواج زیلوبافی در میبد، این شهر در سال 2018 م. با رای شورای جهانی صنایع دستی که در انگلیس مستقر است، به عنوان شهر جهانی زیلو معرفی شد. در حال حاضر در میبد زیلو به صورت خانگی و کارگاهی تولید می‌شود. میزان تولید سالانه زیلو در این شهرستان به 100 هزار متر مربع می‌رسد.