قالی تبریز، ظریف‌ترین نوع قالی ایرانی

تبریز صنایع دستی و هنری فراوانی دارد، ولی شهرت قالی تبریز با دیگر صنایع دستی و هنری قابل قیاس نیست. قالی تبریز با نقش‌های بی‌نظیرش، از گذشته‌های دور مورد توجه همگان بوده و در سراسر جهان شناخته‌شده است.

قالی تبریز قدمتی دیرینه دارد. به طور مسلم سابقه قالی‌بافی در تبریز به پیش از دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) بر می‌گردد، ولی در این دوره، با گسترش هنر قالی‌بافی، قالی تبریز نیز رشدی سریع را تجربه کرد. توجه به این هنر در این دوره سبب شد نقش‌های به کار رفته در قالی‌ها بیشتر شود و قالی به سرزمین‌هایی جدید راه یابد. در این دوره قالی تبریز به یک کالای نفیس تبدیل شد و در دربار پادشاهان مورد توجه قرار گرفت.

ویژگی‌های قالی تبریز

دار قالی

قالی تبریز با استفاده از دارهایی عمودی بافته می‌شود، در حالی که برخی عشایر از دارهای خوابیده یا افقی استفاده می‌کنند. استفاده از چنین دارهایی به خاطر سهولت حمل آن‌هاست. برای بافتن قالی، معمولا بافنده روی یک تخته می‌نشیند و بر اساس نقشه قبلی یا نقشه‌ای که در ذهن دارد، گره‌ها را می‌نشاند.

ابعاد قالی تبریز

در قالی تبریز ابعاد خاصی پرطرفدارترند، مانند دو در سه متر، 2.5 در 3.5 متر و سه در چهار متر. در گذشته ابعاد دیگری نیز برای بافت قالی تبریز به کار می‌رفت ولی امروز نقشه‌ها و دارها به شکلی طراحی می‌شود که در یکی از این سه اندازه پرطرفدار بگنجند. در سال‌های اخیر بافت قالی‌هایی به شکل دایره‌ای و چند ضلعی هم رواج پیدا کرده است. آن چه در قالی تبریز بیش از دیگر ویژگی‌ها خودنمایی می‌کند، شادابی رنگ و ترکیب سرزنده رنگ‌ها با یکدیگر است.

طرح‌های قالی تبریز

در دوره معاصر استفاده از طرح‌های مختلف مورد توجه قرار گرفته است. از بین طرح‌های مختلف فرش تبریز، طرح مستوفی، اسلیمی ترنج‌دار، اسلیمی لچک‌دار، ترنج، نقش ماهی یا هراتی، گلدانی، میناخانی، درختی، تصویری، باغی یا گلستانی و شکارگاه، شهرت بیشتری دارد. طرح‌های قالی تبریز معمولا شلوغ و پر از جزئیات است و کمتر فضای خالی در آن قابل مشاهده است. در مجموع قالی تبریز از نظر طرح و نقش، نسبت به دیگر انواع قالی ایرانی تنوع بیشتر و ترکیب رنگ متنوع‌تری دارد.

شیوه و ویژگی‌های بافت

مهم‌ترین ویژگی‌ قالی‌هایی که در منطقه آذربایجان بافته می‌شوند، استفاده از گره ترکی در آن‌هاست. در قالی تبریز برای گره زدن از قلاب استفاده می‌شود، بر خلاف بسیاری از انواع قالی‌های ایرانی که گره زدن با دست صورت می‌گیرد.

تراکم بالای بافت که دوام و ظرافت بیشتر را به ارمغان می‌آورد، یکی دیگر از ویژگی‌های قالی تبریز است. استفاده از گره ترکی یکی از دلایلی است که به بافنده اجازه می‌دهد طرح‌های ظریف‌تری را روی دار پیاده کند. علاوه بر این به خاطر آن که ارتفاع خاب یا پرز در فرش تبریز کوتاه‌تر است، نقش‌ها و طرح‌ها وضوح بیشتری دارند و حاشیه و مرز بین رنگ‌ها مشخص‌تر است. این ویژگی سبب می‌شود ضخامت قالی تبریز از برخی دیگر از قالی‌های ایرانی کمتر باشد. به خاطر همین ویژگی فرش تبریز نرمی کمتری دارد و کمی خشک و زبر به نظر می‌رسد.

جنس نخ تار فرش تبریز معمولا از پنبه است و پود آن، از پشم تهیه می‌شود. مثل بسیاری دیگر از قالی‌های ایرانی، در قالی تبریز نیز دو پود روی گره‌ها بافته می‌شود تا استحکام و مقاومت فرش بیشتر شود. بین هر رج، با ابزاری که دفتین نامیده می‌شود، روی پودها ضربه می‌زنند تا فشرده شود و انسجام بهتری پیدا کند. سپس با یک قیچی مخصوص، اضافه پرزها را می‌چینند. در بافته‌های جدیدتر توجه بیشتری به ایجاد سایه روشن می‌شود که به طرح‌ها عمق می‌بخشد و وضوح آن را از آن چه در گذشته بود نیز بیشتر می‌کند.

حاشیه قالی تبریز

در قالی ایرانی معمولا حاشیه‌هایی به عنوان قاب، بافته می‌شود. قالی تبریز نیز حاشیه دارد ولی این حاشیه، تابع سلیقه طراح و بافنده است. برخی حاشیه‌ها شامل سه نوار باریک است که دو نوار کناری باریک‌تر و نوار میانی ضخیم‌تر است. درون هر کدام از نوارها نیز نقوش خاصی بافته می‌شود. گاهی ممکن است قسمتی از نقوش بخش اصلی قالی، درون حاشیه‌ها نفوذ کند.