کاشان، شهر جهانی نساجی سنتی

در ایران شرایط اقلیمی و غلبه آب و هوای گرم و خشک، در اغلب نواحی شرق، جنوب و مرکز، به پراکندگی جمعیت و افزایش فاصله سکونت‌گاه‌های انسانی انجامیده است. در گذشته این پراکندگی، رفت و آمد در میان شهرها و روستاها را با دشواری مواجه می‌کرد، از این رو اهالی هر آبادی سعی کردند حوایج زندگی خود را در همان محیط زندگی خود برطرف کنند تا ضرورت رفت و آمد به روستاها و شهرهای دیگر و حمل و نقل بار به حداقل برسد. به همین دلیل در سراسر ایران صنایع دستی  به عنوان فنونی برای تولید محصولات کاربردی زندگی روزمره رواج گسترده‌ای پیدا کردند. با این وجود برخی شهرها و مناطق ایران به دلیل برخورداری از مواد اولیه یا شرایط به‌خصوص، به صورت تخصصی در یک رشته برجسته شدند. کاشان یکی از همین شهرهاست که به مرور در زمینه «نساجی سنتی» شهرت پیدا کرد و امروز نیز به همین نام شناخته می‌شود.

پیشینه نساجی در کاشان

کاشان شهرستانی در شمال استان اصفهان است که سابقه تمدن آن را با وجود «تپه‌های سیلک» به هفت هزار سال پیش منسوب می‌کنند. تپه‌های سیلک ویرانه‌های به جا مانده از زیگورات باستانی ایران است و یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستان‌شناسی ایران به شمار می‌آید. ظروف سفالین به‌دست‌آمده در این محوطه نشان می‌دهد دانش و فن اهالی باستانی کاشان در سفالگری کامل‌تر از هم‌عصران خود بوده است. وجود چند دوک سنگی و سفالی در یافته‌های مربوط به این تپه‌ها نشان می‌دهد اهالی این تمدن در آن دوران با صنعت نساجی آشنایی داشته‌اند. چه بسا در همان زمان هم مثل امروز منسوجات کاشان شهرتی فراگیر داشته است! یک دسته چاقو با نقشی از انسانی که شب‌کلاه بر سر گذاشته و لنگی را با کمربند به دور کمر بسته، یکی دیگر از کشفیاتی است که نشان می‌دهد در آن دوران انواع محصولات توسط نساجان به دست می‌آمد. مورخان با استناد به این یافته مدعی هستند حداقل از 4200 سال قبل از میلاد، انسانِ ساکن ایران در کنار استفاده از پوست حیوانات، پارچه‌هایی می‌بافت و به عنوان پوشش استفاده می‌کرد.

یک کارگاه نساجی سنتی در کاشان

کاشان در دوره‌های بعد صنعت نساجی خود را توسعه داد. در این شهر توتستان‌های وسیعی وجود داشت که محلی برای پرورش کرم ابریشم بود. سابقه تاریخی صنعت ابریشم کاشان نشان می‌دهد این شهر در این صنعت کاملا خودکفا بود و مراحل مختلف تبدیل پیله به نخ ابریشم و سپس رنگرزی و بافت پارچه در خودِ کاشان انجام می‌شد. برخی منابع ادعا کرده‌اند در قرن یازدهم هجری قمری (قرن هفدهم میلادی) هشت هزار کارگاه بافندگی و 250 کارگاه ابریشم‌بافی در کاشان و مناطق اطراف آن (از جمله آران و بیدگل) فعال بوده‌اند. در این دوره نساجی کاشان به اوج خود رسیده بود و انواع پارچه‌های حریر، ابریشم و زربفت از این شهر به مناطق مختلف صادر می‌شد.

نام‌های خانوادگی بسیاری در میان اهالی کاشان وجود دارد که نشان می‌دهد صنعت نساجی تا چه حد گسترده و متنوع بوده است. ابریشم‌باف، شَعرباف، زری‌باف، مخملباف، دارا(یی)‌باف، قطنی‌باف، سنگین‌باف، قناویزی، عباباف، نساجیان، رنگرز، صباغ، صباغیان، زرکشیان، ابریشمی، ابریشم‌چی، پیله‌ور، ورتاب، چرخ‌تاب و عباباف، سیاهه‌ای مختصر از این نام‌های خانوادگی است. در بازار تاریخی کاشان سرایی به نام «زرکِش‌ها» وجود دارد که در آن نخ طلا و نقره تولید می‌شد. وجود چنین مجموعه‌ای در ایران بی‌نظیر است و نشان می‌دهد تولید پارچه‌های «زری‌باف» که از جمله گران‌قیمت‌ترین انواع پارچه هستند چه میزان در کاشان گسترش داشته است.

برخی ابزارها و مواد اولیه مورد استفاده در نساجی سنتی کاشان

در حال حاضر در کاشان خبری از توتستان‌های وسیع و تشکیلات مربوط به پرورش کرم ابریشم و استحصال نخ ابریشمین نیست، ولی هنوز کارگاه‌های مخمل‌بافی، زری‌بافی، زیلوبافی، چادرشب‌بافی و شعربافی در کاشان وجود دارد که به روش سنتی به کار مشغولند. امروزه شمار هنرمندان شاغل در رشته‌های مختلف نساجی سنتی در این شهر به بیش از هزار نفر می‌رسد. منسوجات سنتی کاشان از نظر تکنیک بافت و مواد اولیه به‌کاررفته منحصر به فرد است. سرآمد محصولات نساجی سنتی این شهر پارچه‌های مخمل ساده و نقش‌برجسته است که منحصرا در کاشان تولید می‌شود. علاوه بر این شعربافی با تار و پود ابریشم نیز منحصر به کاشان است. پارچه‌های زربفت کاشان از نظر ظرافت، ترکیب رنگ و طرح‌های استفاده‌شده زبانزد هستند.

نشان ملی و جهانی نساجی سنتی برای کاشان

کاشان در سال 2018 میلادی (1397 خورشیدی) به عنوان «شهر ملی نساجی سنتی» لقب گرفت. عنوان «شهر جهانی نساجی سنتی» نیز در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) از سوی شورای جهانی صنایع دستی به این شهر اعطا شد.