اشعار جاودانه مختوم‌قلی فراغی، میراثی جاودان در فرهنگ و ادب ترکمن

ادبیات

مختوم‌قلی فراغی شخصیت بزرگی است و در جایگاه حکیم، مراد و شاعر قرار می‌گیرد. وی در طول چند قرن، در فرهنگ بخش بزرگی از ایران و آسیای میانه جای گرفته و احترام فراوان پیدا کرده است.

سرگذشت مختوم‌قلی فراغی

مختوم‌قلی سومین فرزند دولت‌محمد (ملانفس) آزادی بود که در 1724 میلادی (1102 خورشیدی) در گنبدکاووس، در روستای آجی‌قوشان به دنیا آمد. (در برخی منابع سال تولد مختوم‌قلی 1730 یا 1733 میلادی نیز ذکر شده است.) پدر مختوم‌قلی شاعری نواندیش بود و در بین ترکمن‌ها به خوبی شناخته می‌شد. دولت‌محمد نام «مختوم‌قلی» را برای زنده نگه داشتن یاد جد اعلایش برگزید. انتخاب کنیه «آزادی» از سوی پدر مختوم‌قلی، نشان می‌داد وی تا چه حد آزادی‌خواه و روشنفکر بوده است. البته مختوم‌قلی پس از رسیدن به بزرگسالی، خود را «فراغی» لقب داد. احتمالا این کنیه پس از نخستین اشعاری که او سروده بود، برگزیده شده است. مختوم‌قلی بعدها در سروده‌های خود از این لقب به عنوان تخلص بهره برد. هرچند «فراغی» از نظر لغوی ریشه‌ای عربی دارد، در ادبیات کهن فارسی و در میان ادیبان ایرانی، مورد استفاده بوده و در بر دارنده مفاهیم عرفانی است...

پدر نخستین کسی بود که مختوم‌قلی پای درس او نشست و از او آموخت. بعدها او در اشعار خود نیز به تاثیر پدرش در آموزش و زندگی‌اش اشاره کرد و به نیکی از وی نام برد. وی سپس به بخارا و سمرقند سفر کرد تا آموخته‌های خود را تکمیل کند. این شاعر بزرگ ترکمن، در نوجوانی در مدرسه مهم و مشهور «شیرغازی» تحصیل کرد. شیرغازی در دوران قرون وسطی در آسیای مرکزی، به یکی از مراکز اصلی نشر تمدن و فرهنگ ایرانی تبدیل شده بود و استادان تراز اول در آن به آموزش دروسی سطح بالا مشغول بودند. همین ویژگی سبب می‌شد فضایی مناسب برای رشد افرادی باهوش و بااستعداد همچون مختوم‌قلی فراهم آورد. دیدار با خواجه احمد یسوی یکی از رویدادهای مهم دوره نوجوانی و جوانی مختوم‌قلی بود. خواجه احمد یکی از دانشمندان، فیلسوفان و دین‌پژوهان آن دوره بود...

مختوم‌قلی پس از پایان تحصیلش به زادگاه خود بازگشت، ولی در طول عمرش به بخارا، افغانستان و هندوستان نیز سفر کرد. در زمان حیات مختوم‌قلی، «احمد درّانی» بر افغانستان و مناطق زندگی وی حکمرانی می‌کرد. درّانی به خاطر خدمات و شهرت مختوم‌قلی، از وی خواست به افغانستان برود. او این دعوت را اجابت کرد؛ در آن جا ازدواج کرد و صاحب دو پسر شد که هر دو در کودکی از دنیا رفتند.

مختوم‌قلی در 1807 میلادی (1169 خورشیدی) دیده از جهان فروبست و در آق‌توقای مراوه‌تپه در شمال شرق استان گلستان به خاک سپرده شد. در دهه 1990 میلادی (1370 خورشیدی) بر آرامگاه این شاعر بزرگ مقبره‌ای احداث شد. هر ساله در سالگرد فوت وی، عاشقان شعر و ادب قوم ترکمن مراسمی یادبود در این بنا برگزار می‌کنند و گرد وجود مختوم‌قلی جمع می‌شوند.

مضامین و اهمیت اشعار مختوم‌قلی فراغی

از مختوم‌قلی تنها یک دیوان شعر به جا مانده است، با این حال این دیوان سترگ را می‌توان در جایگاه کتابخانه‌ای بزرگ دانست. در این دیوان گونه‌ها و قالب‌های شعری مختلفی از جمله مسمط، غزل و قصیده به چشم می‌خورد. سروده‌های مختوم‌قلی در اوج زیبایی و هنر است. مختوم‌قلی در اشعار خود به‌مانند ادیبان ایرانی پارسی‌گوی، از صنایع و بدایع ادبی به حد کمال بهره برده و بدین وسیله، سروده‌هایش را به اشعاری جاودانه تبدیل کرده است.

مختوم‌قلی نه تنها یک شاعر، بلکه یک فعال اجتماعی است که در اشعارش، بازتابی از شرایط جامعه خود را ارائه داده است. وی همواره ترکمن‌ها را به اتحاد فرا می‌خواند و از رویکردهای شاه کشورگشای دوران خود، نادرشاه انتقاد می‌کرد. همین ویژگی سبب شده محبوبیت اشعار فراغی در میان ترکمنان بیشتر شود و حتی به عنوان ترانه در اجراهای موسیقی محلی آنان نیز راه یابد. سرودن از اهمیت سوادآموزی، نقش اجتماعی زنان، انتقاد به ریاکاری برخی عالمان دینی و اشاره به معضلاتی همچون اختلاف طبقاتی، فقر و اعتیاد به مواد مخدر، نشان می‌دهد مختوم‌قلی تا چه اندازه با زمانه و مردم خود می‌زیست و نقشی اجتماعی و فرهنگی برای خود قائل بود.

برخی جایگاه مختوم‌قلی در ادبیات و فرهنگ ترکمن را با جایگاه فردوسی در ادب پارسی مقایسه می‌کنند و اعتقاد دارند همان طور که فردوسی با شاهنامه خود حیاتی همیشگی به فارسی بخشید، مختوم‌قلی نیز حیات ادبیات ترکمنی را با اشعارش تضمین کرد.