آشنایی‌زدایی از «تصویر عمومی شده»‎ نهج‌البلاغه

ادبیات

منطق حاکم بر کتاب «سیری در نهج‌البلاغه»، آشنایی‌زدایی از «تصویر عمومی شده»‎ی نهج‌البلاغه است. شهید مطهری در این کتاب با بیان اینکه نام نهج‎البلاغه بعد از قرآن پرتکرارترین کتابی است که به گوشش خورده است می‎نویسد: «اعتراف می‎کنم که مانند همه طلاب و هم‌قطارانم با دنیای نهج‌البلاغه بیگانه بودم». شهید مطهری در این کتاب پیام‌های نهج البلاغه را برای عموم مردم توضیح می‌دهد و سعی می‌کند مردم را بیش از پیش با این کتاب آشنا کند. «کتابی شگفت»، «الهیات و ماوراء الطبیعه»، «سلوک و عبادت»، «حکومت و عدالت»، «اهل بیت و خلافت»، «موعظه و حکمت»، و «دنیا و دنیاپرستی»؛ هفت موضوع و سرفصل کتاب سیری در نهج‌البلاغه را تشکیل می‌دهد. شهید مطهری مضامین کتاب را ابتدا در سلسله سخنرانی‌های خود در حسینیه ارشاد بیان کرد. این سخنرانی‌ها به‌صورت مجموعه‌ای از مقالات در نشریه «درس‌هایی از مکتب اسلام» به چاپ رسید. سال 1353، سخنرانی‌ها؛ دسته‎بندی و به شکل جامع تحت عنوان کتاب «سیری در نهج‌البلاغه» در اختیار علاقه‎مندان قرار گرفت. این کتاب تاکنون، 70 بار تجدیدچاپ و به زبان‌های عربی، ترکی آذری، اردو، انگلیسی و روسی ترجمه شده است. نسخه شنیداری سیری در نهج‎البلاغه هم درسترس همگان قرار دارد.

سفر به اصفهان

سفر به اصفهان و شرکت در درس نهج‌البلاغه آیت‌الله علی شیرازی اصفهانی، جرقه‎ی پژوهش در باب نهج‎البلاغه را ذهن شهید مطهری می‎زند. شهید مطهری در مقدمه کتاب توضیح می‌دهد که با شرکت در درس نهج البلاغه آیت‌الله علی شیرازی اصفهانی متوجه شدم با نهج‌البلاغه که از دوران کودکی مدام نامش را شنیدم، بیگانه‌ام و دنیای روحی که برای خودم ساخته بودم، دنیای دیگری غیر از دنیای نهج‌البلاغه است. شهید مطهری می‎نویسد اگر این نشناختن فقط به ایشان اختصاص داشت، اشکالی نداشت، اما جامعه اسلامی این کتاب را نمی‏شناسد و روح و محتوای نهج‎البلاغه از همگان مخفی است. نویسنده در کتاب سیری در نهج‎البلاغه سعی کرده این روح و محتوا را بدون واسطه در اختیار مخاطب قرار دهد. او «تعمق در محتوای نهج‎البلاغه» و «تحقیق در اسناد و مدارک نهج‎البلاغه» را از ضروریات امروز می‌داند. طرح نخستین شهید مطهری برای نگارش سیری در نهج‌البلاغه، شامل بیش از 14 فصل است، اما آنگونه در مقدمه کتاب آورده، به دلیل مشغله‌های دیگر تنها هفت بخش را به انجام رسانده و طرح اولیه مذکور ناتمام مانده‌است.

انتقادها

انتقاداتی هم به این کتاب وارد شده است. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب فصل‎بندی این کتاب را جامع نمی‌دانند. ایشان در سال 59 در یک سخنرانی اینگونه بیان می‌کنند که « ...فصل‌بندى نهج‌البلاغه کارى است که تاکنون انجام گرفته و کسانى این کار را کردند، نه به طور کامل اما به طور شروع و مقدماتى. از جمله مرحوم مطهرى در این سیرى در نهج‌البلاغه یک چنین کارى کردند البته ایشان نهج‌البلاغه را فصل‌بندى نکردند، بلکه موضوعاتى از نهج‌البلاغه را انتخاب کردند و همان‌طور که خودشان گفتند یک گشت و گذارى در نهج‌البلاغه کردند و این موضوعات را مطرح کردند، درباره‌ى هر کدامى قلم‌فرسایى کردند، و آن چه را که از نهج‌البلاغه خودشان مى‌فهمیدند یا از سایر منابع فکرى اسلامى آن را با استناد به جملاتى از این کتاب ذکر کردند. نوعى فصل‌بندى است، نه یک فصل‌بندى کامل». حسین هاشم‌نژاد، نویسنده و پژوهشگر، «سیری در نهج‌البلاغه» را بهترین کتاب موجود در زمینه شناخت نهج‌البلاغه برای رسیدن به جامعه مطلوب شمرده‌است و با این حال، نثر دو فصل میانی کتاب را دشوار می‎دانند و تاکید دارد این نثر تنها برای دانشجویان دکترای فلسفه قابل فهم است.

نقد شهید مطهری

شهید مطهری به مانند همیشه در مقدمه کتاب مسیر خودانتقادی را تقویت می‌کند. او «سیری در نهج‌البلاغه» را فقط یک نگاه یا یک سیر و گردش نامیده است که نمی‌توان نام آن را تحقیق گذاشت. چراکه تحقیق نیازمند یک کار گروهی است برای رسیدن به عمیق دقیق در محتوای نهج البلاغه و شناخت مکتب علی(ع). تحقیق نیاز به اسناد و مدارک نهج‌البلاغه دارد که کار یک فرد نیست. شهید مطهری پیش از همه، کتاب خود را غیرجامع خوانده ‌است و معتقد است این کتاب همه موضوعات نهج‌البلاغه را دربرنمی‌گیرد. در مجموع کتاب سیری در نهج‌البلاغه دربرگیرنده‌ی مباحث توحیدی و اعتقادی، عبادت، مفهوم زهد و تقوا، معنای دنیاپرسی و آزادگی، عدالت، نکاتی از سیره معصومین(ع)، مباحثی از انسان‎شناسی را شامل می‎شود. دبیرخانه طرح مطالعاتی بینش مطهر کتاب سیری در نهج‌البلاغه به عنوان متنی آموزشی در قالب 22 درس و با نام «نهجی به نهج‌البلاغه» به قلم سید محمدصالح هاشمی گلپایگانی منتشر کرده است. این کتاب بعد از معرفی اجمالی طرح مطالعاتی بینش مطهر، برنامه زمان‌بندی مطالعاتی مباحثه و تدریس کتاب سیری در نهج البلاغه را بیان کرده است.