سازه‌های آبی شوشتر، شاهکار مهندسی عمران در دوران باستان

معماری

شوشتر یکی از شهرهای جنوبی ایران است که در استان خوزستان و در فاصله حدودا 90 کیلومتری شمال اهواز، مرکز این استان واقع شده است. این شهر کهن که در اکثر دوره‌های تاریخی، از ساسانیان (224 تا 651 م.) تا پهلوی (1925 تا 1979 م.) مرکز استان خوزستان بوده، به خاطر وجود سازه‌های آبی باستانی خود شهرت جهانی پیدا کرده است.

این سازه‌ها مجموعه‌ای از 13 سازه جداگانه است که به عنوان سامانه‌ای برای استفاده بهینه از منابع آبی در آبیاری مزارع این شهر مورد استفاده قرار می‌گرفت. سازه‌های آبی شوشتر در سال 2009 به عنوان محوطه میراث فرهنگی ملموس در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده و عنوان «شاهکاری از نبوغ نوآورانه» را به خود اختصاص داده است.

سازه‌های آبی شوشتر مجموعه‌ متشکل از پل‌ها، بندها، سدها، آسیاب‌ها، آبشار‌ها، کانال‌ها و تونل‌هاست. ژان دیولافوا، باستان‌شناس مشهور فرانسوی در سفری که به شوشتر داشته، پس از بازدید از سازه‌های آبی این شهر، آن را بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی توصیف کرده است.

تاریخچه سازه‌های آبی شوشتر

بر اساس شواهد، سنگ بنای این سازه‌ها در زمان هخامنشیان، در قرن پنجم پیش از میلاد بنا نهاده شده است. بر این اساس، ساخت سازه‌ها به زمان داریوش (سلطنت از 522 پیش از میلاد تا 486 پیش از میلاد) بر می‌گردد. با این حال بخش عمده ساخت این سازه‌ها به دوران ساسانیان (224 تا 651 میلادی) مربوط می‌شود.

ساختار کلی سازه‌های آبی شوشتر

کارون به عنوان تنها رودخانه قابل کشتیرانی ایران، شریان حیات‌بخش خوزستان است. این رودخانه پیش از ورود به شوشتر، به دو انشعاب به نام‌های گرگر و شطیط تقسیم می‌شود. گرگر یک انشعاب مصنوعی است که در زمان اردشیر اول (سلطنت از 465 تا 424 پیش از میلاد) به وجود آمده است. بند گرگر در دوران ساسانی روی این کانال ساخته شد تا سطح آب، بالاتر بیاید.

آبی که پشت بند گرگر جمع می‌شود، با سه تونل به سازه‌های آبی شوشتر وارد می‌شود. سپس از طریق تعداد زیادی کانال تقسیم‌بندی می‌‌شود، چرخ‌های آسیاب را می‌چرخاند و در نهایت به شکل آبشار، در یک حوضچه فرو می‌ریزد.

با توجه به ابزار مهندسی و محاسباتی باستان، ساخت چنین مجموعه‌ دقیقی به عنوان یکی از شاهکارهای مهندسی عمران به شمار می‌آید. ساسانیان با استفاده از سازه‌های آبی شوشتر، آب را به روش‌های خود تصفیه و بین مناطق مختلف شوشتر و شهرهای اطراف تقسیم می‌کردند.

با توجه به این که عمده مصالح استفاده شده در این مجموعه، گرانیت، گچ، آهک و ساروج است، این بنا در طول چندین قرن پایدار مانده و هنوز هم مورد استفاده است.

اگر بخواهیم به صورت دقیق‌تر بررسی کنیم، سازه‌های آبی کوثر را باید مجموعه‌ای از چند جزء بدانیم که در این جا هر کدام به صورت جداگانه معرفی می‌شود:

بند شادروان (بند قیصر)

این بند در زمان ساسانیان ساخته شده و 44 سیل‌بند دارد. بند شادروان را که نخستین بنای متشکل از پل و سد در ایران است، می‌توان هسته اصلی سازه‌های آبی شوشتر به حساب آورد. البته در حال حاضر 37 سیل‌بند از کل سیل‌بندها سالم مانده‌است. بند شادروان تقریبا 500 متر طول دارد و تقریبا نیمی از آن بازسازی و ترمیم شده است.

پل شادروان، یکی از اجزای سازه‌های آبی شوشتر

این بند به «بند قیصر» هم معروف است، زیرا بر اساس روایتی قدیمی، شاپور اول پس از پیروزی در برابر رومی‌ها و دستگیری والرین اول، امپراتور روم، سربازان رومی را برای ساخت و پیشرفت شوشتر و ساخت این بند به کار گرفته است.

قلعه سلاسل

منابع تاریخی قدمت این قلعه را به دوران هخامنشیان مربوط می‌دانند. این قلعه روی تونل داریون ساخته شده بود. این تونل که در طول حکومت داریوش بنا نهاده شد، وظیفه آبیاری دشت میاناب شوشتر را بر عهده داشت. از این قلعه تنها بقایای اتاق‌های زیرزمینی و تونل‌های داریون باقی مانده است.

بقایای قلعه سلاسل شوشتر

وجود حیاط‌های بزرگ و متعدد، پادگان‌ها، اصطبل‌ها، حمام‌ها، برج‌های دیده‌بانی، باغ‌ها، اسلحه‌خانه، نقاره‌خانه، حرمسرا، آشپزخانه، استخرهای بزرگ، دژها و یک خندق در محوطه این قلعه نشان می‌دهد از آن به عنوان یک مرکز عملیاتی استفاده می‌شد. به جز کانال داریون، زیرشاخه‌هایی از شطیط هم به وسیله این قلعه کنترل می‌شد.

بند میزان

ساخت این بند به دوران شاپور اول (240 تا 270 میلادی) نسبت داده شده است. کارون به وسیله این بند در نسبت‌هایی خاص به دو انشعاب شطیط و گرگر تقسیم می‌‌شود. طراحی بند به شکلی است که اگر میزان آب در هر یک از دو انشعاب از حد خاصی فراتر رود، آب اضافه به کانال دیگر منتقل می‌شود. فناوری تصفیه آب که در این بند به کار رفته، یک شاهکار معماری دوران باستان به حساب می‌آید.

بند میزان، قسمتی از سازه‌های آبی شوشتر

بند ماهی‌بازان

این بند هم در دوره ساسانیان، با استفاده از یک سنگ بستر یکپارچه به وجود آمده است. دستکاری سنگ بستر و ساخت سه دیوار در میانه آن با هدف افزایش فشار و بالا نگه داشتن سطح آب انجام شده است.

پل بند لشکر

شوشتر شش دروازه تاریخی دارد که پس از یکی از آن‌ها، پل بندی به نام «لشکر» قرار دارد. در حال حاضر بقایایی از این دروازه به جا مانده که نشان می‌دهد این بنا قسمتی از سازه‌های آبی شوشتر بوده است. به نظر می‌رسد این ساختمان در دوران ساسانیان ساخته شده باشد، ولی در جریان بازسازی آن در سال 2009، دو گور در نزدیکی پایه پل کشف شده که به دوران پارت‌ها (247 پیش از میلاد تا 224 میلادی) تعلق داشته است. کانال عبوری از زیر پل، شاخه‌ای از داریون است که رقط نامیده می‌شود و به گرگر می‌ریزد.

بند خاک

این بنا که در دوره ساسانیان به وجود آمده، آب کانال داریون را به کانال رقط منتقل می‌کند. کاربرد این کانال در زمانی بوده که داریون سرریز می‌شد و سیل، دشت میاناب را تهدید می‌کرد.

بند شرابدار

این بند روی کانال رقط و به صورت شرقی غربی ساخته شده است. تاریخ ساخت این بند هم به دوره ساسانیان بر می‌گردد. قسمت شرقی بند شرابدار به بخشی از دژ شهر متصل است.

بند برج عیار

این بند هم یکی از ساخته‌های دوره ساسانیان است که در مسیر کانال گرگر، پایین آبشار قرار گرفته است.

پل بند شاه‌علی

یکی از بندهای ساخته شده روی کانال داریون به شمار می‌رود که در دوره صفویه (1501 تا 1736 میلادی) ساخته شده و قدمت آن نسبت به دیگر اجزای سازه‌های آبی شوشتر کمتر است.

کلاه فرنگی

این سازه بقایای یک برج هشت ضلعی در کنار شطیط است که روی یک تپ و مشرف به بند میزان ساخته شده است. از کلاه فرنگی که در دوران قاجار (1796 تا 1925 میلادی) ساخته شده، به عنوان برج دیده‌بانی استفاده می‌شد.

آسیاب‌های آبی

عمده اجزای سازه‌های آبی شوشتر را آبشارها و آسیاب‌ها تشکیل می‌دهد که همه آن‌ها به دوره ساسانی تعلق دارد. مجموعه 32 آسیاب آبی و تعداد زیادی آبشار، هماهنگی زیبایی بین اجزای سازه‌های آبی شوشتر و جریان آب به وجود آورده است.

بخشی از آبشارها و آسیاب‌های سازه‌های آبی شوشتر

پله باستانی دست‌ساز

مجموعه‌ای متشکل از 200 پله در جنوب منطقه آبشارهای آبی قرار دارد که آن را به مناطق مسکونی مشرف به آن مرتبط می‌کند. در این راه پله چند کتیبه هم وجود دارد که بیانگر تاریخ ساخت آن است.

ثبت ملی و جهانی سازه‌های آبی شوشتر

سازه‌های آبی شوشتر در سال 2009 میلادی (1388 خورشیدی) در سی و سومین نشست یونسکو، به عنوان محوطه میراث فرهنگی ملموس در فهرست جهانی به ثبت رسیده و عنوان «شاهکاری از نبوغ نوآورانه» را به خود اختصاص داده است. این اثر پیش از این در سال 1998 میلادی (1377 خورشیدی) به عنوان میراث ملی ایران به ثبت رسیده بود.

اطلاعات

نام	سازه‌های آبی شوشتر، شاهکار مهندسی عمران در دوران باستان
کشور	ایران
دوره تاریخی	ساسانیان