سیبویه، نابغه ایرانی زبان عربی

در میانه قرن دوم هجری قمری (قرن هشتم میلادی)، هنگامی که زبان عربی به عنوان زبان علمی دنیا در حال تثبیت بود، چهره‌ای از سرزمین فارس برخاست که مطالعه و شناخت این زبان را قاعده‌مند کرد و روشی برای آموزش آن به وجود آورد. «سیبویه» با هوش سرشار و ذهن تحلیلی‌اش، نخستین کسی بود که زبان عربی را با دید علمی و منطقی بررسی کرد. کتاب بزرگ او «الکتاب»، شاهکاری بی‌نظیر در صرف و نحو عربی است. سیبویه را زبان‌شناسی پیشرو در تاریخ تمدن اسلامی می‌دانند. وی عرب‌زبان نبود ولی میراثی ماندگار در زبان عربی بر جای گذاشت.

زندگی و زمانه سیبویه

«ابوبشر عمرو بن عثمان بن قنبر سیبویه» معروف به «سیبویه شیرازی» در سال 760 میلادی (140 هجری قمری) به دنیا آمد. محل ولادت او را  بیضا در نزدیکی شیراز عنوان کرده‌اند. بر اساس متون تاریخی، او پس از مدتی اقامت در شیراز، در 14 سالگی به بصره رفت و در آن جا به تحصیل پرداخت. وی مدت کوتاهی نیز در بغداد حضور یافت و در نهایت به ایران بازگشت و در آن جا وفات یافت. عمر سیبویه چندان دراز نبود و تنها 36 (یا 40 یا 33) سال زندگی کرد.

در تاریخ آمده است که سیبویه در اواخر عمرش، زمانی که به بغداد رفته بود، با عالمی به نام «کسائی» دیدار و مناظره کرد. کسائی از شذوذات (استثنائات و نوادر موجود در زبان) برای بیان مطالب خود استفاده می‌کرد. حاکمان آن روزگار برای برداشت‌های دلخواه خود از متون دینی به کسانی که بر شذوذات تکیه می‌کردند، احتیاج داشتند و آنان را گرامی می‌داشتند، در حالی که بسیاری از نظرات آنان از سوی علمای دیگر نادرست خوانده می‌شد... دیدار و مناظره سیبویه و کسائی در حضور حاکم بغداد برگزار شد. در این دیدار کسائی و همراهان او به سیبویه که عالمی گران‌قدر بود، بسیار بی‌ادبی کردند و او را آزردند، در حالی که حاکم نیز از آنان حمایت می‌کرد. این مناظره بر سیبویه تاثیری عمیق و ناراحت‌کننده داشت، به حدی که تصمیم گرفت عراق را ترک کند و به ایران بازگردد. می‌گویند او حتی پس از بازگشت به ایران تحت تاثیر توهین‌هایی که در آن مناظره صورت گرفت، اندوهگین بود... در ایران دو آرامگاه به سیبویه منسوب است، یکی در شهر شیراز و دیگری در سیراف (استان بوشهر) در جنوب ایران.

آرامگاه منسوب به سیبویه در شیراز

دستاوردها و تاثیرات سیبویه

سیبویه یک فارسی‌زبان بود ولی عمر خود را در شناخت زبان عربی و قاعده‌مند کردن مطالعه این زبان صرف کرد. او به عنوان بنیان‌گذار «مکتب نحوی بصره» شناخته می‌شود. سیبویه را نخستین کسی می‌دانند که شیوه‌ای علمی را برای بررسی زبان عربی پی گرفت. وی در مکتب خود استدلال منطقی و قیاس عقلی را بر نقل مقدم می‌دانست و تلاش می‌کرد آن چه را که در زبان جاری است، به صورت قاعده‌مند و استدلالی درک کند. او قرآن کریم را که فصیح‌ترین و بهترین منبع زبان عربی است، مبنای کار خود قرار داد و در استدلال‌های خود به اشعار عرب جاهلی (پیش از ظهور اسلام) و گفتار اعراب بادیه‌نشین که از هر پیرایه و اضافه‌ای خالی بود، استناد کرد. وی در زبان عربی برای هر کلمه بر اساس جایگاهش در جمله نقشی در نظر گرفت و حرکت پایانی کلمات را متناسب با نقش‌شان، از هم تفکیک کرد.

وی کتابی را با نام «الکتاب» در صرف و نحو عربی تالیف کرد که به «کتاب سیبویه» نیز شناخته می‌شود. این اثر را نخستین اثری می‌دانند که به طول کامل قواعد زبان عربی را گردآوری کرده است. مولف در کتاب خود علاوه بر بحث‌های استدلالی در زبان عربی، به آواشناسی (مخارج حروف و صفات اصوات)، تفاوت لهجه‌ها، معانی جملات و روابط واژگانی نیز پرداخته است. کتاب سیبویه به خاطر ساختار تحلیلی دقیقش، به اندازه‌ای کامل و جامع است که تا قرن‌ها پس از وفاتش به عنوان کتاب درسی مورد استفاده قرار گرفت. این کتاب امروزه نیز منبعی قابل اعتماد در صرف و نحو عربی است.

سیبویه در فهرست مشاهیر یونسکو