محمود فرشچیان، شاعر رنگ‌ها

در هزارتوی خطوطی نرم و پرپیچ‌وخم، در رنگ‌هایی که از جان طبیعت تراویده‌اند و در چهره‌هایی که رازها با خود دارند، «استاد محمود فرشچیان» جهان دیگری خلق می‌کند. جهانی که نه زمان دارد و نه مکان، اما از احساس لبریز است. قلم او نه برای ترسیم چهره آدمی، بلکه برای لمس کردن روح او به حرکت درمی‌آید. در آثارش، عرفان می‌تراود، رنج می‌تابد، عشق شعله می‌کشد... در هر تابلو، چشمی منتظر است، دستی به دعا برافراشته شده است و دلی می‌تپد. او  نگارگری را از یک سنت بصری، به بیانی برای حس و اندیشه بدل کرد. فرشچیان پیام‌آور نرمی و نور و معمار جهانی خیال‌انگیز از حقیقتِ نابِ انسان است.

زندگی و زمانه محمود فرشچیان

محمود فرشچیان روز جمعه 24 ژانویه 1930 (چهارم بهمن 1308) در اصفهان به دنیا آمد. پدر محمود در خرید و فروش فرشْ دستی داشت و با هنر آشنا بود، برای همین او را در پنج سالگی به کارگاه «میرزا آقا امامی» برد. امامی هنرمندی شناخته‌شده بود و به زودی به استعداد محمود پی برد. محمود پس از طی آموزش‌های اولیه، به مدرسه هنرهای زیبای اصفهان راه یافت و پس از فراگیری نقاشی فرش، مینیاتور و طراحی نقوش سنتی، در 1950 میلادی (1329 خورشیدی) از آن جا فارغ‌التحصیل شد. وی در 1953 میلادی (1332 خورشیدی) به وین سفر کرد تا به مطالعه آثار هنرمندان غربی بپردازد. فرشچیان در مدت اقامت در اروپا، هر روز ساعت‌ها در موزه‌ها به مطالعه آثار مختلف می‌پرداخت. این سفر تاثیری عمیق بر سبک هنری وی بر جا گذاشت. این تاثیر در نورپردازی حجمی، عمق فضایی و رنگ‌پردازی تدریجی آثار او مشهود است. وی پس از هفت سال از اروپا به ایران بازگشت و در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد. آثار برجسته‌ای که عامل شهرت عالم‌گیر استاد شد، در همین دوره خلق شده است.

سبک هنری و آثار محمود فرشچیان

فرشچیان در نگارگری ایرانی سبکی مخصوص به خود دارد. این سبک در چارچوب اصول سنتی نقاشی ایرانی، جنب و جوش و پویایی بی‌نظیری به آثار او بخشیده است. استاد فرشچیان آثار خود را با ترکیبی از خطوط روان، رنگ‌های درخشان و ترکیب‌بندی‌های ظریف خلق می‌کند. نقوش متحرک و منحنی و خلق فضاهای گِرد و موّاج با خطوطی نرم و قدرتمند، به نقاشی‌های فرشچیان ضرباهنگی بی‌نظیر می‌دهد که ملایم و آرام ولی کوبنده و تاثیرگذار است.

«عصر عاشورا» اثر استاد محمود فرشچیان

آثار استاد فرشچیان ترکیب‌هایی پویا دارد که در چشم بیننده پیوسته و در حرکت جلوه می‌کند. او با پرسپکتیو شناور و غیرواقع‌گرا فضا را سه‌بعدی نمایش می‌دهد و به جایی بین واقعیت و خیال می‌برد، در حالی که در نگارگری سنتی ایران، ترکیب‌ها عمدتا متقارن، ایستا، مرکزگرا و بدون پرسپکتیو عمیق هستند. به کار بردن خطوط خمیده و سیال، حالتی موسیقایی و شاعرانه به آثار محمود فرشچیان می‌بخشد؛ شاخصه‌ای که در تمام اجزای نقاشی او دیده می‌شود. با وجود آن که در مینیاتور کلاسیک ایرانی رنگ‌ها تخت و محدودند و سایه‌پردازی ناچیزی رخ می‌دهد، فرشچیان طیف‌های وسیعی از رنگ را به کار می‌برد که در هم ذوب می‌شوند و نور و عمق خلق می‌کنند. ترکیب‌هایی از رنگ‌های سرد و گرم که در پس‌زمینه آثار فرشچیان دیده می‌شود، گاهی یادآور نقاشی‌های مدرن غربی است. موضوع مینیاتورهای سنتی عمدتا واقعه‌ای خاص هستند ولی آن چه فرشچیان به عنوان موضوع کارهای خود برمی‌گزیند، تاویل‌پذیر و نمادین است. فرشچیان در نمایش چهره‌ها هم نوآوری‌های گسترده‌ای انجام داده است: در حالی که چهره‌ها در مینیاتور سنتی ایران تخت، خشک و بدون احساس ترسیم می‌شد، فرشچیان آن‌ها را انعطاف‌پذیر، شناور، احساسی و پرتحرک تصویر کرد. در نقاشی‌های استاد اندام‌ها کشیده و گاه توام با اغراق است تا احساس و مفهوم را منتقل کند. نگاه شخصیت‌هایی که در آثار فرشچیان دیده می‌شوند، سرشار از احساس هستند. فرشچیان در برخی آثار خود از خط و شعر هم بهره گرفته و ابیاتی از حافظ و مولانا یا آیاتی از قرآن را در کنار تصویر به شکلی آورده که گویی خط و تصویر در هم تنیده‌اند.

آثار و افتخارات محمود فرشچیان

استاد محمود فرشچیان به استفاده از مضامین مذهبی در آثارش شهرت دارد. دو اثر برجسته او، «ضامن آهو» و «عصر عاشورا»، نمونه‌هایی درخشان از تلفیق هنر و احساس در قالب تصویر هستند؛ آثاری که سبک ویژه و امضای هنری او را به‌خوبی نمایندگی می‌کنند. تابلو «ضامن آهو» در دوره‌ای خاص از زندگی استاد خلق شد، زمانی که دست راستش –همان دستی که با آن نقاشی می‌کرد– بر اثر بیماری آسیب دید و پزشکان از بازگشت کامل توان آن ابراز تردید کردند. استاد درباره خلق این اثر می‌گوید: «در خواب دیدم که در صحن و سرای حرم امام رضا هستم. جمعیت زیادی آن‌جا حضور داشتند و من نیز در میانشان بودم. ناگهان از انتهای صحن، نوری نمایان شد. وقتی نزدیک‌تر آمد، چهره‌ای نورانی ظاهر شد. به‌محض دیدنش، یقین کردم که امام رضا هستند. به طرفم آمدند، لبخندی زدند، دستی بر شانه‌ام نهادند و رفتند.» صبح روز بعد، استاد با شگفتی دریافت که درد دستش به شکلی معجزه‌آسا کاسته شده و توان نقاشی را باز یافته است. همان‌جا تصمیم گرفت نخستین اثری را که پس از بهبود خلق می‌کند، نذر امام رضا کند. تابلوی «ضامن آهو» حاصل این شهود استاد است. این تابلو در موزه آستان قدس (مشهد) نگهداری می‌شود.

«پنجمین روز آفرینش» (نیایش مخلوقات زمینی و آسمانی به درگاه خداوند)، «ابراهیم نبی» (گلستان شدن آتش بر ابراهیم)، «شمس و مولانا»، «ستایش» (برگرفته از یکی از آیات قرآن درباره تسبیح گفتن همه مخلوقات برای خداوند)، «آسمان چهارم»، «شام غریبان» و «یتیم‌نوازی علی» یا «پناه» (مهربانی امام علی) دیگر آثار مهم اوست. به جز تابلوهای استاد فرشچیان، او نقاشی‌هایی برای کتاب‌های شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ و رباعیات خیام نیز ترسیم کرده است. طراحی ضریح بارگاه امام رضا در مشهد (2000 میلادی/ 1379 خورشیدی) و ضریح مرقد حضرت امام حسین در کربلا (2008 میلادی/ 1387 خورشیدی) از دیگر کارهای مهم استاد فرشچیان محسوب می‌شود.

«چوگان» اثر استاد محمود فرشچیان

آثار فرشچیان در شهرهای مختلف جهان، از جمله نیویورک، شیکاگو، واشنگتن دی‌سی، پاریس، وین، مونیخ، استانبول، میلان و رم به نمایش درآمده و بازدیدکنندگان بسیاری را به خود جلب کرده است. بیش از 50 اثر استاد فرشچیان در موزه‌ای که به نام وی تاسیس شده، گرد آمده است. این موزه بخشی از مجموعه «موزه‌های کاخ سعدآباد» در شمال تهران شمرده می‌شود که در سال 2001 میلادی (1380 خورشیدی) آغاز به کار کرد. تاکنون چندین کتاب و فیلم مستند برای بررسی آثار، زندگی و خدمات استاد محمود فرشچیان منتشر شده که مستند «عشق‌پرداز» از آن جمله است. همچنین «دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی استاد محمود فرشچیان» به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های دانشگاه آزاد اسلامی، در سال 2018 میلادی (1397 خورشیدی) آغاز به کار کرده است.