عبید زاکانی، طنزپرداز چیره‌دست فارسی

استفاده از زبان طنز برای آموختن نکات و بیان ظرایف، چیره‌دستی زیادی می‌طلبد و از هر کسی ساخته نیست! اگر در تمام فرهنگ‌ها جستجو کنیم و به دنبال کسانی بگردیم که توانسته‌اند مسائل اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و تربیتی را به زبانی غیر رسمی و طنزگونه بیان کنند و مورد قبول عام واقع شوند، گزینه‌های زیادی را نخواهیم یافت. از این روست که می‌توان با جرات تمام ادعا کرد «عبید زاکانی» ادیب و اندیشمندی نمونه و شاخص است.

عبید زاکانی که بود؟
«خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی» که با نام «عبید زاکانی» شناخته می‌شود، شاعر و نویسنده قرن هشتم هجری قمری (قرن چهاردهم میلادی) است. درباره تاریخ ولادت عبید زاکانی چند روایت وجود دارد که از میان آن‌ها سال 1301 میلادی (701 هجری قمری) مقبولیت بیشتری دارد. محل تولد او را در نزدیکی قزوین ذکر کرده‌اند. گفته می‌شود عبید از تبار «زاکان» بود که تیره‌ای از اعراب بودند. اجداد عبید به ایران مهاجرت کرده و در مناطقی که امروزه بخشی از شهرستان درگزین (استان همدان) است، ساکن شده بودند. عبید در نوجوانی برای علم‌آموزی به شیراز رفت و پس از مدتی به قزوین، زادگاه خود بازگشت و تا آخر عمر در آن جا ماند. آن چنان که مورخان بیان کرده‌اند، عبید در دربار شاهان و حاکمان فردی مرود احترام بود و بارها از سوی آنان تکریم شد، ولی سند محکمی از این که وی مناصب حکومتی را پذیرفته باشد در دست نیست. البته برخی اعتقاد دارند عبید مدتی به شیراز رفت و در دربار یکی از وزرا به مداحی پرداخت. مدتی نیز به همراه «سلمان ساوجی»، یکی از شاعران عم‌عصر خود، در بغداد به سر برد. اطلاعات اندکی که امروزه از زندگی عبید زاکانی در دست است، بیشتر مرهون روایت‌هایی است که «حمدالله مستوفی»، از نویسندگان و مورخان هم‌دوره و هم‌شهری او بیان کرده است. البته در آثار عبید هم می‌توان برخی فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی او را مشاهده کرد. در این آثار اشاره‌هایی به چندین تن از حاکمان معاصر عبید مشاهده می‌شود. درباره وفات عبید زاکانی نیز اقوال مختلفی وجود دارد، حتی درباره مزار او نیز قول محکمی در دست نیست. با این وجود گفته می‌شود او احتمالا در 1371 میلادی (772 هجری قمری) بدرود حیات گفته است. محل فوت عبید زاکانی را اصفهان یا بغداد ذکر کرده‌اند، با این حال ادعا می‌شود قبر او در ماهان (کرمان) قرار دارد.

سبک ادبی
عبید زاکانی پیش از هر چیز، آن چه عبید زاکانی را در ادبیات فارسی به شخصیتی مشهور و محبوب تبدیل کرده، خوش‌ذوقی اوست، به طوری که او را یکی از برترین طنزپردازان زبان فارسی می‌دانند. برخی عبید زاکانی را پدر طنز فارسی لقب داده‌اند. عبید علاوه بر طنز به هجو و هزل نیز می‌پرداخت و در آن نیز دستی توانا داشت. وی در مسائل مختلف اخلاقی و اجتماعی بسیار نکته‌بین و جستجوگر بود و در مقابل بی‌عدالتی و تبعیض، حساسیت زیادی داشت. در میان تمام رسایل و کتاب‌هایش، «منظومه موش و گربه» شهرت بیشتری پیدا کرده است. این منظومه طنز، قصیده‌ای انتقادی است که در آن، گربه‌های کرمان با موش‌ها عهد می‌بندند ولی عهد خود را می‌شکنند و جنگی در میان آنان در می‌گیرد. در منظومه موش و گربه، ریاکاری گربه‌ای که از ابتدا برای فریب‌کاری به توبه روی آورده بود، از حیله‌گری و تزویر عصر عبید حکایت می‌کند. «رساله دلگشا» دیگر اثر مشهور عبید زاکانی است که در آن هم حکایات طنزآمیز با زبانی تند، اعتراض شاعر را به فضای سیاسی و اجتماعی روزگار او نشان می‌دهد. «فالنامه بروج»، «اخلاق‌الاشراف»، «صد پند»، «ریش‌نامه» و «عشاق‌نامه» دیگر آثار عبید هستند. عبید زاکانی در آثار خود حکایت‌ها را به دو زبان فارسی و عربی بیان کرده است. همچنین دیوان شعری نیز به او منسوب است. چیره‌دستی عبید به اندازه‌ای است که حافظ، شاعر بزرگ ایران نیز از او تاثیر پذیرفته است.