میرزا کوچک‌خان جنگلی، رهبر نهضت جنگل

در تاریخ هر ملتی، قهرمانانی هستند که به خاطر مبارزات و فداکاری‌هایشان شهرت پیدا کرده‌اند و به الگوهایی بی‌نظیر تبدیل شده‌اند. این افراد خصوصا در فرهنگ ایرانی که از خودگذشتگی و جان‌فشانی جایگاهی ارزشمند دارد، بسیار مورد توجه هستند و به نیکی از آنان یاد می‌شود. «میرزا کوچک‌خان جنگلی» یکی از این افراد است که عمر خود را برای مبارزه با ظالمان و دفاع از حقوق مردم و مظلومان صرف کرد و به یکی از قهرمانان معاصر ایران تبدیل شد.

میرزا کوچک‌خان جنگلی که بود؟

«میرزا یونس استادسرایی» مشهور به «سردار جنگل» در 12 اکتبر 1880 (21 مهر 1259) در خانواده‌ای مذهبی در شهر رشت زاده شد. خانواده او از طبقه متوسط محسوب می‌شدند. میرزا در نوجوانی به تحصیل علوم دینی پرداخت. دروس اولیه را در رشت آموخت و سپس به قزوین رفت. مدتی نیز در تهران تحصیل کرد ولی مسیر او به دلیل رویدادهای سیاسی تغییر کرد و در نهایت در قالب رهبر «نهضت جنگل» به مبارزه با حکومت وقت و اشغال‌گری روسیه پرداخت. وی در دوم دسامبر 1921 (11 آذر 1300) در حالی که قصد داشت نزد یکی از حامیان نهضت جنگل برود، در برف و بوران گرفتار شد و جان باخت. در توصیف میرزا کوچک‌خان وی را فردی قوی‌بنیه، متبسم، باادب، فروتن، خوش‌برخورد، صریح و اخلاق‌مدار توصیف کرده‌اند که به شدت طرفدار عدل و آزادی بود و از مظلومان دفاع می‌کرد.

میرزا کوچک خان در کنار یکی از همرزمانش (دکتر حشمت)

خدمات و فعالیت‌های میرزا کوچک‌خان جنگلی

جوانی میرزا مصادف بود با شکل‌گیری جنبش مشروطه. میرزا در رویدادی موسوم به «فتح تهران» که در جریان جنبش مشروطه رخ داد (1909 میلادی/ 1288 خورشیدی) حضور داشت. او پس از این رویداد به گیلان بازگشت و رهبری «نهضت جنگل» را به عهده گرفت که علیه اشغال‌گری روس‌ها در مناطق شمالی ایران می‌جنگید. مورخان این نهضت را به دو دوره تاریخی تقسیم می‌کنند:

دوره اول نهضت جنگل: 1293 تا 1298 خورشیدی/ 1914 تا 1919 میلادی

در حالی که جهان با جنگ جهانی اول درگیر بود، قوای روس بدون توجه به بی‌طرفی ایران به مناطق شمالی کشور نفوذ کرده بودند و به آزار مردم و چپاول آن‌ها می‌پرداختند. میرزا کوچک‌خان جنگلی با شعار مبارزه با اشغالگری روس‌ها، شمار زیادی از مردم، خصوصا جوانان را گرد خود جمع کرد. از آن جا که آنان از تجهیزات مناسب برخوردار نبودند، اغلب به نیروهای روس کمین می‌زدند و تلفاتی به آنان وارد می‌کردند. روس‌ها علی‌رغم تلاش فراوان نتوانستند بر نیروهای میرزاغلبه کنند. در این دوره به دلیل آن که نیروهای روس بدون اجازه دولت مرکزی به ایران وارد شده بودند، حکومت وقت با جنبش جنگل مدارا می‌کرد و جنبش جنگل نیز در مراوداتی که با نماینده دولت داشت، وفاداری خود را به اطلاع آنان می‌رساند. پس از انقلاب بلشویکی 1917 در روسیه، بیشتر نیروهای روس ایران را ترک کردند، با این حال بین جنگلی‌ها و باقیمانده روس‌ها که طرفدار حکومت تزاری بودند نبرد سختی در گرفت. در نهایت پس از مدتی درگیری، بین دو گروه صلح برقرار شد. در پایان این دوره تحولاتی رخ داد که به چنددستگی نیروهای جنگل انجامید. این اختلافات سبب شد نیروهای وفادار به میرزا تار و مار شوند و او مجبور شود قوای خود را از نو بسازد.

دوره دوم نهضت جنگل: 1298 تا 1300 خورشیدی/ 1919 تا 1921 میلادی

میرزا به تدریج و با تلاش‌های بسیار موفق شد گروه‌هایی را که با یکدیگر اختلافات بسیار داشتند، گرد هم جمع کند و در 1920 میلادی (1299 خورشیدی) یک جمهوری شورایی در گیلان به وجود آورد. میرزا این جمهوری را با هماهنگی نیروهای شوروی که به بهانه تعقیب ارتش سفید روسیه به انزلی تجاوز کرده بودند، بنا نهاد. گرایش میرزا به شوروی به خاطر از میان رفتن متحدان او در دوره نخست نهضت جنگل و نفوذ افرادی با تفکرات چپ در بین نزدیکان وی بود. قوای شوروی جنگلی‌ها را برای تصرف تهران و ایجاد یک جمهوری سوسیالیستی در ایران تحریک می‌کردند. در نتیجه این تحریکات، نهضت جنگل بیانیه‌ای صادر کرد و در آن از تشکیل کمیته انقلابی برای تاسیس حکومت شورایی سوسیالیستی ایران خبر داد. جمهوری تازه‌تاسیس میرزا خیلی زود بر اثر حمله نیروهای دولتی و اختلافات داخلی دچار فروپاشی شد. این اختلافات ناشی از تفاوت دیدگاه اعضای اصیل جنبش جنگل با چپ‌هایی بود که به تازگی به این جنبش پیوسته بودند.

تندیس میرزا کوچک‌خان جنگلی در میدان شهرداری رشت

میراث و یاد میرزا کوچک‌خان

به دلیل تحولات بسیار زیادی که در دوره فعالیت‌ها و مبارزات میرزا کوچک‌خان جنگلی رخ داده است، درباره او تفاسیر زیادی مطرح کرده‌اند، به طوری که برخی او را از عوامل شوروی در ایران می‌دانند. با این حال وطن‌پرستی و گرایش‌های دینی میرزا، سازگاری او با تفکرات چپ و مارکسیستی را غیر ممکن جلوه می‌دهد. در هر صورت میرزا کوچک‌خان به سبب دفاع از مظلومان، تلاش برای گسترش عدالت، وطن‌پرستی و مبارزه با اشغالگران بیگانه همواره در میان مردم ایران جایگاهی والا داشته است. در سراسر کشور، به‌ویژه در استان گیلان، از او به عنوان نماد فداکاری یاد می‌شود و نامش را با احترام گرامی می‌دارند. نام‌گذاری معابر به نام میرزا کوچک‌خان، به‌ویژه در شهرهای شمالی، از جلوه‌های حفظ یاد و خاطره اوست. همچنین در شهر رشت بر مزار وی یک مقبره بنا کرده‌اند و خانه پدری او به موزه تبدیل شده است.

مقبره میرزا کوچک‌خان جنگلی در رشت