پوشاک ترکمن، نمایشگاه اصالت و جذابیت

ایران سرزمینی با تنوع قومیتی است. هر کدام از اقوام ایرانی در طول تاریخ، آداب و رسوم و فرهنگ خود را حفظ کرده‌اند و توانسته‌اند تا حد زیادی از گزند مدرنیته در امان بمانند. ترکمن‌ها که در نواحی شمال و شمال شرق ایران زندگی می‌کنند، از جمله اقوام اصیل ایرانی به شمار می‌روند. ترکمن‌ها لباسی مخصوص دارند که در طول قرن‌ها، با توجه به نیازهای آنان شکل گرفته و تکوین یافته است.

ویژگی‌های لباس ترکمن

آن چه در نگاه نخست چشم هر بیننده را به خود مجذوب می‌کند، استفاده از رنگ‌های گرم و شاد در لباس ترکمن‌هاست. این رنگ‌ها تا حد زیادی زاییده دلیری و خون‌گرمی مردم ترکمن است.

رنگ قرمز در پوشش مردم ترکمن غالب است

ترکمن‌ها در سنین مختلف لباس‌های متفاوتی بر تن می‌کنند. از این رو انواع بالاپوش، پیراهن، شلوار، کلاه، سربند، روسری و زیورآلات در بین این قوم مورد استفاده قرار می‌گیرد. در گذشته «ترکمن‌صحرا» یکی از مهم‌ترین مراکز پرورش کرم ابریشم بود و برای تولید لباس‌های ترکمنی، از ابریشم استفاده می‌شد. تبدیل ابریشم به نخ به وسیله دستگاهی که «تارا» نام داشت صورت می‌گرفت، سپس با به کارگیری موادی همچون پوست انار، گردو، روناس و گیاهان خودروی صحرایی، رنگرزی به صورت طبیعی به انجام می‌رسید. البته امروزه مراحل تهیه پارچه کمتر با دستگاه‌های قدیمی دستی به اجرا درمی‌آید، ولی تنوع رنگی لباس‌ها به همان شیوه سنتی حفظ شده است.

پوشش زنان ترکمن

زیبایی و تنوع پوشش زنان ترکمن مثال‌زدنی است. آنان معمولا موهای خود را به صورت چهار رشته می‌بافند و دو رشته را در جلو و دو رشته را در پشت خود قرار می‌دهند. این شیوه بافت مو «دورت اوروم» نامیده می‌شود. زنان ترکمن آویزه‌هایی از طلا و نقره بر موهای خود قرار می‌دهند و کلاهی گرد و بدون برجستگی که با پولک‌های نقره‌ای‌رنگ یا طلایی‌رنگ تزئین شده، بر سر می‌گذارند. این کلاه «بوروک»، «سه‌گ» یا «تاخیه» نام دارد. زیورآلات زنان ترکمن با وجود تنوع بسیار زیاد، منحصر به فرد است. «انسه‌لیک» از جمله این زیورآلات منحصر به فرد است که از زنگوله‌هایی نقره‌ای تشکیل شده است. زنان ترکمن این زیور را در پشت پیراهن خود قرار می‌دهند. سینه‌ریزی با نام «بوقاو»، زیوری که به یقه بسته می‌شود و «گل‌یقه» نام دارد و «هنجی غوشاق» که دانه‌های ریز تسبیح‌مانندی است که به کمر می‌بندند، دیگر زیورهای زنان ترکمن است.

شماری از زنان ترکمن در جریان برگزاری یک جشن عروسی

پیراهن‌های قرمزرنگ ترکمن‌ها که در قسمت یقه و مچ، سوزن‌دوزی زیبایی روی آن‌ها به چشم می‌خورد، بیش از دیگر اجزای لباس ترکمن خودنمایی می‌کند. این پیراهن‌ها از حد معمول بلندتر هستند و روی شلوار را می‌پوشانند. ترکمن‌ها گاهی نیم‌تنه‌هایی روی این لباس بر تن می‌کنند که زیورآلاتی بر آن نصب است. ترکمن‌ها کفش‌هایی با نوک برگردان و پاشنه بلند می‌پوشند. روسری‌های ترکمنی طرح‌هایی بسیار زیبا و اندازه‌ای بزرگ دارند. این روسری‌ها با طرح‌های زیبای خود، در میان زنان ایرانی پرطرفدار است و به پوشاک آنان راه یافته است. روسری‌های ترکمنی در دو نوع «کورته» با ضخامت بیشتر و سوزن‌دوزی مفصل و «قینگاچ» با بافتی نازک‌تر و جنس ابریشمی موجود است. نوع دیگری از روسری‌ها هم «چاشو» نام دارد که از جنس حریر است و زنان طایفه «یموت» آن را بر سر می‌کنند.

پوشش مردان ترکمن

بالاپوشی که ترکمن‌ها به آن «دون» می‌گویند، اصلی‌ترین لباس مردان ترکمن است. البته این بالاپوش در میان مردان و زنان ترکمن مشترک است، با این تفاوت که زنان تزئینات و سوزن‌دوزی‌هایی به آن اضافه می‌کنند. دون معمولا قرمز رنگ است، ولی با رنگ‌های دیگر نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. مردان بر روی دون، شال کمر می‌بندند. پیراهنی که مردان ترکمن به تن می‌کنند، یقه ندارد و به جای دکمه از بندهایی برای بستن آن استفاده می‌شود. شلوار مردان ترکمن گشاد و ساده و جنس آن معمولا از پنبه است.

یک مرد ترکمن

در لباس مردان ترکمن کلاهی معروف وجود دارد که «تپلک» نامیده می‌شود و از پوست گوسفند به دست می‌آید. این کلاه روی یک «بوروک» بر روی سر قرار می‌گیرد. در گذشته مردان ترکمن چکمه‌ای می‌پوشیدند که نوک آن برگشته بود. آنان در تابستان‌ها یک پای‌پوش به نام «چپک» به پا می‌کردند که از چرم شتر درست می‌شد. از آن جا که شغل اصلی ترکمن‌ها دامداری بود، برای چوپانان که به صورت طولانی‌مدت در دشت‌ها حضور داشتند، از پوست گاو پاپوشی تهیه می‌شد که علاوه بر استحکام، بسیار راحت بود. آب و هوای سخت مناطق زندگی ترکمن‌ها، آنان را به استفاده از پوستین وا می‌دارد. این پوستین‌ها بسیار گرم هستند و متناسب با جنس پوست و پشم مورد استفاده، تفاوت پیدا می‌کنند.

ثبت جهانی هنر دوخت لباس ترکمن

لباس‌های ترکمن، از نظر برش و دوخت بسیار ساده هستند ولی تزئینات بسیار زیادی بر آن‌ها پیاده می‌شود. این تزئینات خصوصا در لباس زنان ترکمن خودنمایی می‌کند. در سال 2022 میلادی (1401 خورشیدی)، در جریان هفدهمین نشست کمیته میراث فرهنگی یونسکو، هنر سوزن‌دوزی ترکمن‌ها که «ترکمن‌دوزی» نیز نامیده می‌شود و در دوخت لباس ترکمن نقشی مهم ایفا می‌کند، به عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران، به طور مشترک با ترکمنستان به ثبت رسید. فن سوزن‌دوزی ترکمن پیش از این با شماره 1000 در فهرست میراث ناملموس ایران نیز به ثبت رسیده بود.