ترمه‌بافی، هنری کهن با طرح و نقشی شاهانه

صنایع دستی هر منطقه و جغرافیا، نمادی از فرهنگ و هنر آن سرزمین است. در یزد که یکی از منطق کویری ایران، با آب و هوایی گرم و خشک به شمار می‌آید، ترمه‌بافی به عنوان یکی از صنایع دستی و ترمه به عنوان محصول آن، آوازه و پیشینه‌ای جالب توجه دارند. شیوه بافت و طرح‌هایی که در ترمه به کار می‌رود، به قدری چشم‌گیر است که کمتر گردشگری پس از بازدید از یزد، بدون خرید ترمه این شهر، آن را ترک می‌کند! یزد در گذشته یکی از مراکز اصلی نساجی در ایران بود. از این رو علاوه بر ترمه‌بافی، هنرهایی مانند زری‌بافی، شمدبافی، دارایی‌بافی، چادرشب‌بافی، دستمال‌بافی و احرامی‌بافی در آن رواج داشته است.

تاریخچه ترمه

ترمه نوعی پارچه زیباست که قدمت آن به اوایل دوره صفویه (اوایل قرن شانزدهم میلادی) بر می‌گردد. زرتشتیان را پایه‌گذار هنر ترمه‌بافی و نخستین کاربرد این نوع پارچه را در لباس‌های مذهبی پیروان زرتشت می‌دانند.

دوران شاه عباس صفوی (سلطنت از 1587 تا 1629 میلادی) را می‌توان دوره شکوفایی ترمه لقب داد. بر اساس نقل‌های موجود، در این دوره ترمه بازاری پر رونق داشت و غیاث‌الدین نقشبند یزدی به عنوان یکی از اساتید ترمه‌بافی، حدود 600 هنرآموز را تعلیم می‌داد.

ویژگی‌های ترمه

طرح‌های متفاوت و لطافت بی‌نظیر ترمه، مهم‌ترین تفاوت این نوع پارچه با دیگر پارچه‌هاست. ترمه از تار و پودی از جنس کرک و پشم یا ابریشم بافته می‌شود. رنگ‌های اصلی ترمه، زرشکی، قهوه‌ای، آبی و سبز است و روی این رنگ‌ها، نقش‌هایی نظیر بته‌جقه، گل‌هی شاه‌عباسی، شاخ گوزنی، امیری، راه‌راه (محرمات)، بته‌سروی و بته‌بادامی کار می‌شود. این نقوش به عنوان طرح‌های اصیل ایرانی شناخته می‌شود و از دیرباز نمونه‌هایی از آن‌ها در معماری ایرانی به کار رفته است.

بته‌جقه پرطرفدارترین طرح پارچه‌های ترمه است. در این طرح، سروی خمیده به تصویر کشیده می‌شود. این سرو در عقاید زرتشتیان بیانگر خضوع در برابر معبود (اهورامزدا) و یکی از نمادهای طراحی ایرانی است.

انواع ترمه

ترمه در انواع مختلفی تولید می‌شود که هر کدام از نظر نوع بافت و طرح، با دیگری تفاوت دارد:

• کشمیری: به عنوان یکی از مرغوب‌ترین انواع ترمه به شمار می‌رود و بته‌جقه، شاخ گوزنی و درختی، مهم‌ترین نقوشی است که در آن استفاده می‌‌شود. ترمه کشمیری نیز انواع مختلفی دارد که نوع اعلای آن، ترمه زمردی است. پس‌زمینه نیلی با نقش‌های بته‌جقه و رنگ سبز زمردی، دلیل نام‌گذاری این نوع ترمه است. ترمه امیری نیز یکی دیگر از انواع ترمه اعلای کشمیری است،

• ترمه شال راه‌راه: در دو نوع باریک و پهن تولید می‌شود،

• اتابکی: ماده اولیه آن پشمی لطیف است که آن را به ترمه کشمیری شبیه می‌کند،

• چهرقدی: بیشتر برای بقچه و روسری مورد استفاده قرار می‌گیرد و در دو نوع ترنجی و گل‌دار تهیه می‌شود،

• شال‌بندی: طرحی شبیه لانه زنبور دارد و در هر خانه آن، یک گل یا بته جای گرفته است،

• ترمه شال کرمان: نامی عمومی برای ترمه‌هایی است که در کرمان بافته می‌شود،

• یزدی: در آن از طرح‌های راه‌راه استفاده می‌شود. گل‌های شاه‌عباسی تزئین اصلی این نوع ترمه است.

ترمه یکی از بهترین گزینه‌ها برای انتخاب به عنوان سوغات ایران است

ترمه‌ها بر اساس تعداد رنگ‌های به کار رفته و تراکم بافت، ارزش‌گذاری می‌شود. هر چه رنگ‌های بیشتری در ترمه به کار رفته باشد و بافت آن ریزتر باشد، ارزش آن بالاتر می‌رود. ترمه‌هایی که تراکم بافت بالاتری دارند، در برابر شستشو و نور خورشید بیشتر دوام می‌آورند و بیشتر عمر می‌کنند. البته به دلیل آن که در ترمه از یراق و آستر استفاده می‌شود، بافت آن باید با نهایت دقت صورت گیرد.

شیوه بافت ترمه

امروزه به دلیل رواج ماشین‌های صنعتی، بافت دستی ترمه رو به زوال نهاده است. با این وجود در گذشته بافت ترمه در گروه‌هایی دو نفره انجام می‌شد. برای این کار ابتدا پشم را می‌شستند و چربی‌زدایی می‌کردند. سپس با استفاده از مشتقات گوگرد آن را سفید می‌کردند. گاهی نیز پشم را در چمن‌زار پهن می‌کردند تا شبنم در شب به آن جذب و در روز تبخیر شود و به تدریج، به سفیدی بگراید. پس از سفید کردن، نوبت به رنگ‌کاری پشم می‌رسید که کاری دقیق و حساس بود. رنگرزی در قدیم با استفاده از رنگ‌های طبیعی و گیاهی صورت می‌گرفت.

پس از طی این مراحل، نوبت به استفاده از دستگاه ترمه‌بافی می‌رسید. دستگاه‌های قدیمی به طور کامل از چوب و به دست هنرمند ترمه‌باف ساخته می‌شد. تا چند دهه پیش در یزد، بیش از 500 دستگاه ترمه‌بافی وجود داشت.

دستگاه قدیمی ترمه‌بافی

کاربردهای ترمه

در گذشته مشتریان اصلی ترمه، درباریان و افراد متنفذ بودند، به همین دلیل ترمه بیشتر برای دوخت لباس‌های اشرافی مورد استفاده قرار می‌گرفت. ولی امروزه در زمینه‌هایی همچون تولید وسایل تزئینی، پرده، مبلمان و تولید کیف و کفش نیز از ترمه استفاده می‌شود. از گذشته‌های دور ترمه با هنرهایی مانند سرمه‌دوزی و ملیله‌دوزی تزئین می‌شد و زیبایی دوچندانی پیدا می‌کرد.