گلیج و نقوش رنگارنگ آن

گلیج را می‌توان نوعی خاص از جاجیم به شمار آورد، بافته‌ای که بیشتر در مناطق شمالی ایران رواج دارد. به صورت سنتی، زنان بیشترین تولیدکنندگان این بافته هستند و امروزه نیز، با روش‌های سنتی و به صورت خانگی به تولید آن مشغولند.

شیوه بافت گلیج

دستگاه بافت گلیج به دو شکل ثابت و سیار در دسترس است. گلیج معمولا در قطعاتی به عرض 60 تا 70 سانتی‌متر و طول یک تا سه متر بافته می‌شود. با این حال امکان بافت گلیج در طول‌های بیشتر هم وجود دارد. گاهی گلیج را به صورت دو تکه می‌بافند؛ در این حالت دو تکه، کاملا قرینه هستند و در کنار یکدیگر دوخته می‌شوند. گلیج روی دستگاهی شبیه دار که «کرچال» نام دارد، بافته می‌شود. این بافته از جهات بسیاری مشابه گلیم است ولی اجزا و کارکرد دستگاه گلیج‌بافی به دستگاه پارچه‌بافی شبیه است.

شمال استان سمنان (روستاهای فولادمحله، اروست، رضاآباد و چاشم و شهر مجن)، برخی روستاهای شهرستان بهشهر استان مازندران و شهر آلاشت شهرستان سوادکوه، اصلی‌ترین مراکز بافت گلیج به شمار می‌آیند. هنوز هم تمام مراحل بافت گلیج، از نخ‌تابی و ریسندگی تا سایر مراحل دوخت، به صورت دستی و عمدتا توسط زنان روستایی انجام می‌شود.

طرح و نقش گلیج

در گلیج‌بافی، پودگذاری به شکل مضاعف انجام می‌شود، به شکلی که علاوه بر پودگذاری اولیه با عبور ماکو از بین تار، بافنده پودی را نیز با دست از بین تار عبور می‌دهد. پودگذاری ثانویه در شکل‌گیری طرح گلیج نقشی مهم دارد و به دلیل همین مرحله اضافه، طرح‌های گلیج بسیار متنوع‌تر از جاجیم است. این طرح‌ها کاملا انتزاعی هستند و می‌توان آن‌ها را برداشت بافنده از طبیعت و اشیای پیرامون به شمار آورد. این طرح‌ها ممکن است حاصل تکرار چندباره برخی نقوش باشند، تکراری که سطح گلیج را زیباتر می‌کند.

با توجه به شیوه بافت ثابت گلیج در نقاط مختلف، نقوش و طرح‌های آن را می‌توان مهم‌ترین شاخصه گلیج در هر منطقه به شمار آورد. در کار بیشتر بافندگان مازندرانی، غلبه رنگ قرمز به چشم می‌آید و گاهی این رنگ، به عنوان رنگ زمینه کار انتخاب می‌شود. هنوز هم برای رنگ کردن نخ‌های مورد استفاده در گلیج، از مواد طبیعی همچون پوست گردو، پوست انار، زردچوبه و گزنه بهره برده می‌شود و رنگ‌های قهوه‌ای، سفید و سیاه را نیز با استفاده از پشم گوسفندان تامین می‌کنند.

ویژگی‌ها و کاربردهای گلیج

گلیج بافتی نرم دارد و از پنبه و پشم بافته می‌شود (تارها از پنبه و پودها از پشم یا هر دو از یک جنس). همین ویژگی آن را برای استفاده در پوشاک مردانه محبوبیت بخشیده است. به خاطر رواج گلیج‌بافی در مناطقی که پرورش دام در آن رواج بیشتری داشته، کاربرد پشم در آن غالب بوده است، هر چند امروزه در بافت گلیج‌ها به جای پنبه و پشم، ممکن است از نخ‌های صنعتی و کاموا نیز استفاده شود.

در گذشته کاربردهای گلیج در زندگی مردم محلی بسیار وسیع بود و بر اساس همین کاربردها، آن را به چند نام خاص می‌خواندند، از جمله سرحمومی (در گذشته وسایل حمام برای حمل به گرمابه عمومی داخل آن قرار می‌گرفت)، آیینه‌کیسه (به شکل کیسه‌ای برای نگهداری وسایل آرایشی)، اسب‌سری (ابعاد بزرگی داشت و در گذشته روی اسبی قرار می‌گرفت که در عروسی جهیزیه را با آن حمل می‌کردند یا داماد برای رفتن به حمام بر آن سوار می‌شد)، کج‌کیسه (به شکل مورب به دیوار آویزان می‌شد و محلی برای قرار دادن قاشق و چنگال بود)، کرسی‌سری (روانداز کرسی) و پادری. متناسب با کاربرد گلیج، طرح‌هایی هم که در آن استفاده می‌شد، تغییر می‌کرد. گلیج را به عنوان پتو و سجاده نیز به کار می‌برند.

نشان‌های ملی در گلیج‌بافی

با توجه به وجود ظرفیت‌های فراوان بافت گلیج در بهشهر استان مازندران، این شهر در سال 2023 به عنوان شهر ملی گلیج به ثبت رسید. بر اساس آماری که در همین سال اعلام شد، در این شهر هزار و 43 کارگاه گلیج‌بافی فعال بوده‌اند.

در یکی از روستاهای بهشهر به نام «متکازین» نوعی گلیج بافته می‌شود که تار آن از پنبه‌ای پر تاب و پودش از پشم قرمز یا سرمه‌ای تهیه می‌شود. پود این بافته، همراه با نخ‌های سفید یا رنگی، نقوشی هندسی را روی پارچه ایجاد می‌کنند. در واقع نقوش به شیوه پودگذاری اضافه بافته می‌شوند، به طوری که بیننده ممکن است تصور کند نقوش، به شیوه گلدوزی روی پارچه ایجاد شده‌اند. به دلیل آن که نخ‌های اضافه از تار و پود کلفت‌تر هستند، نقش‌های این نوع گلیج برجسته‌تر نمود پیدا می‌کند. شیوه بافت این بافته به «متکازین‌بافی» مشهور است و محصولات آن، به عنوان زیرانداز، روانداز، پشتی و پارچه‌ای برای بسته‌بندی وسایل استفاده می‌شود. همچنین متکازین در ساخت کوسن، کیف، کفش و دوخت لباس زنانه نیز کاربرد دارد. گلیج بهشهر بخش زیادی از شهرت خود را مرهون «متکازین‌بافی» است.