قفل‌سازی سنتی ایران، ساده و پررمز و راز

در طول حیات بشری، نگهداری از اشیای ارزشمند و قیمتی، انسان را به چاره‌اندیشی و خلاقیت وا داشته است. حاصل این چاره‌اندیشی‌ها، به وجود آمدن تدابیری حفاظتی بوده که دسترسی به اشیای ارزشمند را محدود می‌کرد. بدین‌ترتیب باید پیشینه صنعت قفل‌سازی را بسیار دراز دانست و آن را به اندازه هوش و حیات اجتماعی بشر دیرینه شمرد.

تاریخچه قفل‌سازی در ایران
به عقیده برخی کارشناسان نخستین قفلی که انسان‌ها آن را ساخته‌اند، گره‌هایی بوده که باز کردنش از عهده هر کس ساخته نبوده است. به تدریج برای ساخت قفل‌های بهتر، از چوب بهره گرفته شده است. در هزاره دوم پیش از میلاد در جنوب غرب آسیا، قفل‌های چوبی ساخته شده است. قدمت استفاده از قفل در ایران نیز به حدود 1800 قبل از میلاد نسبت داده می‌شود. در کاوش‌های باستان‌شناسی تپه سیلک کاشان، دست‌بندی سنگی کشف شده که چهار قطعه مجزا دارد و یک بست آن‌ها را به هم متصل کرده است. در چغازنبیل شوش نیز یک قفل به دست آمده که به 1300 پیش از میلاد مربوط است. روی در سنگی مقبره اردشیر سوم که در موزه تخت جمشید نگهداری می‌شود، سوراخی به قطر شش سانتی‌متر دیده می‌شود که احتمالا محلی برای داخل کردن کلید و جابجا کردن دسته کلون بوده است.
در ایران برای قفل کردن درهای بزرگ از وسیله‌ای به نام کلون استفاده می‌شد، ولی وسایل کوچک‌تر همچون صندوق‌ها و صندوقچه‌ها قفل‌های ثابتی داشتند که با فلز ساخته می‌شدند. قدیمی‌ترین قفل ثابتی که در ایران کشف شده، به دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) تعلق دارد. یک کلید برنزی نیز در کاوش‌های باستان‌شناسی ایران کشف شده که در قرن اول تا سوم میلادی ساخته شده است. شباهت این کلید با کلیدهای یونانی و رومی نشان می‌دهد تکوین فن قفل‌سازی در ایران و اروپا به صورت همزمان رخ داده است.
چند قرن پس از ورود اسلام به ایران، قفل‌های تصویری رواج پیدا کرد که در آن‌ها اغلب از تصویر حیوانات استفاده می‌شد. این قفل‌ها در دوره سلجوقیان (1037 تا 1194 میلادی) افزایش چشم‌گیری پیدا کرد. در قرن‌های بعدی برخی تحولات باعث شد قفل‌سازی سنتی رنگ و بویی متفاوت به خود بگیرد: اول روی کار آمدن صفویه که موجب رونق هنر شد و به تبع خود، قفل‌سازی را نیز گسترش داد، دوم ورود سیاحان اروپایی به ایران و آشنایی هنرمندان و صنعتگران با فنون و هنرهای اروپایی و سوم استفاده از فولاد که امکان پیاده‌سازی طرح‌های بیشتری را فراهم می‌کرد.

ویژگی‌ها و انواع قفل‌های سنتی
صنعت‌گران قفل‌ساز باید برای تامین حداکثر امنیت ممکن، همواره شیوه‌ها و فنون جدیدی را به کار می‌بستند. همین موضوع سبب شد در طول تاریخ ساخت قفل به یک صنعت رو به رشد و پیچیده تبدیل شود و صنعتگران معدودی بتوانند تمام رموز کار را فرا بگیرند. برای مثال برخی قفل‌های ساخته‌شده به روش سنتی تنها با کلیدی که قفل‌ساز طراحی کرده است باز می‌شوند و بدون آن کلید، قفل کارآیی ندارد.
به طوری کلی قفل‌های سنتی را که در ایران ساخته می‌شود، می‌توان در دو دسته کلی «قفل‌های در» و «قفل آهنی» تقسیم کرد. البته قفل‌های آهنی را از فلزات دیگری همچون برنج، برنز و مس نیز درست می‌کنند، ولی بیشترین فلز مورد استفاده برای ساخت آن‌ها فولاد است. قفل‌های آهنی تنوع و پیچیدگی بیشتری نسبت به قفل‌های در دارند. این قفل‌ها به صورت رمزی یا کلیدی ساخته می‌شوند. همچنین ممکن است در ساخت آن‌ها از اشکال حیواناتی همچون شیر، گاو، اسب، آهو، گراز و بز کوهی یا موجودات اساطیری استفاده شود.
هنوز هم در ساختن قفل‌های سنتی، از وسایل دستی و ساده همچون گیره، سوهان، چکس و مته استفاده می‌شود. نکته جالب توجه در ساخت قفل‌های سنتی در ایران، استفاده از ضایعات و دورریز کارگاه‌های آهنگری است. در ساخت قفل‌های سنتی ایرانی ابتدا ورق و مفتول آهنی در اندازه‌های مورد نظر برش می‌خورد تا ساختمان محفظه و اجزای داخلی قفل با آن‌ها ساخته شود. پس از خم‌ کردن ورقه و درزگیری آن، قطعات داخلی سوهان‌کاری می‌شود و متناسب با نوع قفل در محفظه قرار می‌گیرد.

قفل‌سازی سنتی در کدام شهرهای ایران رواج دارد؟
در دوره معاصر قفل‌های صنعتی رواج پیدا کرده‌اند، با این حال در ایران هنوز هم ساخت قفل سنتی بیشتر به عنوان یک اثر هنری و تزئینی، در شهرهای مختلف جریان دارد. این قفل‌ها به خاطر نوآوری‌های به کار رفته در ساخت آن، علاقمندان خاصی دارند و هنوز کارآیی خود برای حفاظت از اشیای ارزشمند را حفظ کرده‌اند.
در حال حاضر فن سنتی ساخت قفل‌های سنتی در شهرهایی نظیر ابرکوه (استان یزد)، قزوین، همدان، بروجرد (لرستان)، طالقان (استان البرز)، ساوجبلاغ (استان البرز) و نجف‌آباد (استان اصفهان) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. البته در بسیاری از استان‌ها و شهرهای ایران، از جمله چهارمحال و بختیاری استادکارانی به ساخت و تعمیر قفل‌های سنتی اشتغال دارند. از میان استادکاران این صنعت، نام «حسن کوکبی» که در قزوین به شیوه سنتی به ساخت قفل مشغول است، در سال 2019 میلادی (1398 خورشیدی) به عنوان میراث زنده بشری در فهرست میراث ناملموس ایران آمده است.