پارچه زری یزدی، ارزشمندترین محصول نساجی یزد

یزد از جمله شهرهای تاریخی ایران محسوب می‌شود که هنوز هم اصالت تاریخی خود را حفظ کرده است. به جز بافت تاریخی و سنت‌های دیرینه، برخی صنایع دستی نیز در این شهر از گذشته‌های دور به جا مانده است، از جمله «پارچه زری»؛ محصولی که یزد از قرن‌ها پیش یکی از مراکز تولید آن به شمار می‌رود. البته این شهر به جز پارچه زری، در تولید انواعی دیگر از پارچه نیز شهرت تاریخی دارد، مثل ترمه، دارایی، احرامی، قلاویز، شال و چادر.

پارچه زری و شیوه بافت آن

پارچه زری، نوعی پارچه ابریشمی است که در بافت آن الیاف نازک طلا به کار می‌رود. این پارچه بسیار باارزش و قیمتی است. در تولید پارچه زری از نقشه‌های سنتی استفاده می‌شود. این نقشه‌ها را «دستور» می‌نامند. از گذشته‌های دور نقش‌هایی پیچیده روی این نوع پارچه‌ها پیاده شده تا طرح‌ها نیز همچون جنس پارچه، ارزشمند و بی‌همتا باشند! گاهی این نقش‌ها برگرفته از داستان‌های «شاهنامه» فردوسی، کتاب بزرگ حماسی ایران یا مناظری از شاهزادگان، شکارگاه‌ها و حیوانات و پرندگان هستند. نقوش اسلیمی و بته جقه نیز به وفور روی پارچه‌های زری دیده می‌شود.

پارچه زربفت که در سال 1282 خورشیدی (1903 میلادی) بافته شده و در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود

پارچه زری را با دو دستگاه «سنتی» و «ژاکاردی» می‌بافند. دستگاه سنتی که «دستوری» نیز نامیده می‌شود، از نظر ظاهری به دستگاه‌های نساجی شباهت دارد. دستگاه‌های سنتی به دو نفر نیروی کار نیاز دارد: یکی به عنوان بافنده و دیگری به عنوان «گوشواره‌کش». گوشواره‌کش در قسمت بالای دستگاه قرار می‌گیرد و مهم‌ترین وظیفه را در نقش‌اندازی ایفا می‌کند. دستگاه‌های ژاکاردی جدیدتر هستند و به دلیل کاهش هزینه و زمان مورد نیاز برای بافت پارچه‌ها گسترش پیدا کرده‌اند. طبق آن چه اساتید بافندگی پارچه زری می‌گویند، با دستگاه سنتی روزانه 30 سانتی‌متر مربع پارچه بافته می‌شود، در حالی که دستگاه ژاکاردی این میزان را به یک متر مربع می‌رساند.

تاریخچه پارچه زری یزد

هنر زری‌بافی قدمت زیادی دارد و پیدایش آن به پیش از اسلام باز می‌گردد. نمونه‌هایی از پارچه زری ابریشمی از دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) بر جا مانده که نشان می‌دهد در آن روزگار، این بافته به عنوان نفیس‌ترین منسوج ایرانی، شهرتی جهانی داشته است. پس از ورود اسلام به ایران (قرن هفتم میلادی) مدتی بافت پارچه‌های زربفت رو به افول نهاد، ولی در دوره سلجوقیان (قرن یازدهم و دوازدهم میلادی) مجددا رشد کرد و انواع نقوش برای بافت آن مورد استفاده قرار گرفت. شیوه‌های بافت در این دوره به اندازه‌ای ظریف و دقیق بود که مشاهده پارچه‌های زری باقیمانده از آن، هر بیننده‌ای را به تحیر وامی‌دارد. بعدها در دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) هنر زری‌بافی به نقطه اوج خود رسید. در آن دوران بافندگانی به صورت انحصاری مشغول بافتن پارچه‌های زری برای دربار بودند. در قرن نوزدهم و بیستم با ورود دستگاه‌های پیشرفته نساجی، پارچه‌های زری که بسیار گران‌قیمت بودند، توان مقابله با پارچه‌های ارزان‌تر را از دست دادند، ولی در دهه‌های اخیر تلاش‌هایی برای احیای مجدد این هنر صورت گرفت...

دستگاه زری‌بافی

در ایران از اصفهان، کاشان و یزد به عنوان مراکز اصلی و سنتی زری‌بافی یاد می‌کنند. در گذشته پارچه‌های زری تولیدشده در این شهرها به قدری مرغوب بود که بازرگانان آن‌ها را تا دورترین نقاط دنیا می‌بردند و به عنوان متاعی ارزشمند به مشتریان متمول خود که عمدتا پادشاهان و درباریان بودند، می‌فروختند. «غیاث‌الدین نقش‌بند یزدی» و پسران او در عصر صفویه خالق ارزشمندترین پارچه‌های زری بودند و هنوز هم هنر آنان در میان هنرمندان این رشته پرآوازه است. غیاث‌الدین نقش‌بند به جز زری‌بافی، در بافت پارچه‌های حریر، دارایی و ترمه نیز استاد بود و هنر خود را در شهر یزد، به کارآموزان بسیاری آموزش داد. خدمات وی به قدری مهم بود که برخی او را پایه‌گذار نساجی در ایران می‌دانند. هنر زری‌بافی از دوره غیاث‌الدین تاکنون در شهر یزد به صورت هنری اصیل حفظ شده و برخی خانواده‌ها، به عنوان هنرمندان موروثیِ این رشته شناخته می‌شوند.

امروزه نیز پارچه زری به صورت دستبافت تولید می‌شود. این شیوه تولید در کنار استفاده از فلزات گران‌بها در پارچه، قیمت تمام‌شده محصول را بسیار بالا می‌برد. بدین ترتیب با وجود آن که تا حدود نیم قرن پیش، از این پارچه برای تزئین یا تولید البسه استفاده می‌شد، در حال حاضر محصولات آن بیشتر جنبه کلکسیونی دارد.