پاپیه ماشه، هنری با جنبه‌های مدرن و سنتی

«پاپیه ماشه» یک لغت فرانسوی به معنای «کاغذ جویده‌شده» است. این لغت به یک رشته از صنایع دستی اشاره دارد.

پاپیه ماشه چیست؟
تکه‌های کاغذ یا خمیر کاغذ مواد اصلی کار هنرمندان پاپیه ماشه است. این مواد گاهی با پارچه و مواد چسبنده، محکم می‌شوند و اشکال مختلف و ظروفی را به وجود می‌آورند. برای تهیه محصولات پاپیه ماشه، کاغذ را پس از خمیر کردن با سریش مخلوط می‌کنند و تحت فشار قرار می‌دهند تا شکل اولیه محصول به دست آید.
امروزه هنرمندان با استفاده از کاغذ روزنامه یا کاغذ باطله، مواد اولیه کار خود را فراهم می‌کنند. آنان در ابتدا خرده‌کاغذها را به مخلوطی از آب و چسب چوب آغشته و آن را روی قالبی که با سیم مفتول یا مقوایی ضخیم درست شده سوار می‌کنند. پس از این کار به چند روز زمان نیاز است تا خمیر روی سطح کار خشک شود و اثر شکل خود را به خوبی حفظ کند. برخی آثار پاپیه ماشه را رنگ‌آمیزی می‌کنند. برای این کار باید دو یا سه لایه رنگ سفید روی کاغذ پیاده شود و پس از آن رنگ‌های اصلی متناسب با طرح نهایی مورد استفاده قرار گیرد.

تاریخچه پاپیه ماشه
به اذعان کارشناسان، پاپیه ماشه علی‌رغم نام فرانسوی‌اش، در آسیا زاده شده و قدمتی طولانی دارد. بر این اساس پاپیه ماشه مقارن با ساخت کاغذ در چین به وجود آمده و به تدریج به کشورهای دیگر راه یافته‌ است. گفته می‌شود سرآغاز گسترش این فن، جنگ‌های ایران و چین در قرن هشتم میلادی بوده است. پاپیه ماشه در قرن دهم میلادی به مراکش و از آن جا به اسپانیا، فرانسه و دیگر کشورهای این قاره گسترش یافته است. البته برخی معتقدند ونیزی‌ها پاپیه ماشه را از طریق مبادلات تجاری با شرق آموخته بودند و آن را به هند و ایران منتقل کردند. اما قدر مسلم آن است که در قرن 15 میلادی، در اروپا با استفاده از فن پاپیه ماشه، مجسمه‌های کوچکی درست می‌شد که بیشتر وجهه مذهبی داشت.
در حال حاضر در بیشتر کشورهای جهان از پاپیه ماشه برای ساخت مجسمه‌های کاغذی استفاده می‌کنند. گستردگی محصولات پاپیه ماشه به حدی است که آن را برای خلق تزئینات منزل و میز و مبلمان نیز مورد استفاده قرار می‌دهند. حتی در طول جنگ جهانی دوم مخازنی بر اساس پاپیه ماشه برای نگهداری سوخت طراحی شده بود. این مخازن روی هواپیما نصب می‌شد و به دلیل وزن کمش، به هواپیما اجازه می‌داد مسافت طولانی‌تری پرواز کند و قدرت تحرک بیشتری داشته باشد.

پاپیه ماشه در ایران
در قرن شانزدهم میلادی هنرمندان ایرانی نیز به این هنر گرایش پیدا کردند و اصفهان و قزوین پایگاه‌های اصلی تولید محصولات آن شد. قزوین در دوره شاه تهماسب صفوی (1514 تا 1576 میلادی) به مرکزی برای تولید محصولات مبتنی بر پاپیه ماشه، خصوصا قلمدان تبدیل شد و جایگاه خود را تا اواخر دوره قاجاریه (اوایل قرن بیستم) حفظ کرد، ولی از آن به بعد، این هنر در بین هنرمندان این شهر به تدریج رو به افول نهاد.
برخی مورخان معتقدند ورود پاپیه ماشه به ایران به پیش از عصر صفوی باز می‌گردد. به عقیده آنان برای نخستین بار در شهر هرات، پاپیه ماشه به عنوان یک فن پذیرفته شد و در ایران عصر تیموری (1370 تا 1506 میلادی) گسترش پیدا کرد. گفته می‌شود فردی به نام «میر سید علی همدانی» در قرن چهاردهم میلادی بانیان ورود این هنر به ایران بوده است. وی عارف و شاعری ایرانی بود که سفرهای زیادی برای تبلیغ اسلام به سرزمین‌های مختلف انجام داد. احتمالا در یکی از همین سفرها او با فن پاپیه ماشه آشنا شده و موجبات گرایش هنرمندان ایرانی به آن را فراهم آورده است. در دوره تیموری خوش‌نویسی به عنوان یک هنر درباری مورد توجه بود و پاپیه ماشه بهترین فن برای ساخت قلمدان به عنوان محل قرارگیری قلم خوش‌نویسی به شمار می‌رفت.
در ایران به جز استفاده‌های معمول، این هنر برای ساخت قلمدان، قاب قرآن و جلد کتاب نیز کاربرد دارد. همچنین در آثاری که به «لاکی» یا «نقاشی گل و مرغ» معروف است، پاپیه ماشه نقش محوری دارد. تلفیق هنرهای ایرانی نظیر تذهیب، تشعیر، مینیاتور و فنونی همچون صحافی و ترکیب رنگ، آثار پاپیه ماشه ایرانی را در طول تاریخ بسیار تنوع بخشیده است.

ثبت ملی پاپیه ماشه
در ایران پاپیه ماشه دو بار به عنوان میراث ناملموس استان‌های قزوین (1391 خورشیدی/ 2012 میلادی) و اصفهان (1389 خورشیدی/ 2010 میلادی) به ثبت رسیده است.