پته‌دوزی، بازی رنگ و نقش روی پارچه‌های پشمی

همان زمان که باد در کوچه پس‌کوچه‌های کرمان می‌وزد و با تاریخ این شهر کهن هم‌نوا می‌شود، دستانی هنرمند و خستگی‌ناپذیر، طرحی از عشق را بر پارچه می‌نشانند. در کرمان پته‌دوزی تنها یک هنر نیست، یک نجواست؛ زبان خاموش زنان کویر است که با نخ و سوزن احساس و راز را روایت می‌کنند. این رنگ‌های گرم و زنده، از دل طبیعت برخاسته‌اند تا مهری باشند بر سینه عریض پارچه. هر آن چه هنرمندانپته‌دوزیعرضه می‌کنند، قصه‌ای زیبا و زنده است که در فرهنگ و تاریخ این سرزمین ریشه دارد و با طبع بلند بانوان هنرمند ایرانی اوج گرفته است.

پته‌دوزی چیست؟

پته‌دوزی یکی از انواع رودوزی محسوب می‌شود که در آن با نخ‌های پشمی یا ابریشمی، روی پارچه‌های پشمی و ضخیم، طرح‌هایی رنگارنگ را می‌دوزند. «پُت» به معنای کرک و پشم است و از این نظر پته‌دوزی مستقیما به استفاده از نخ‌های کرکی و پشمی اشاره دارد. در نقاط مختلف ایران به پته‌دوزی «فطه‌دوزی» یا «سلسله‌دوزی» هم می‌گویند. زنان و دختران، با طرح‌هایی که از ذهن و احساسات آنان برخاسته است، پته‌دوزی را با نخ‌های پشمی اجرا می‌کنند. گلدوزی شبیه‌ترین هنر به پته‌دوزی است، هر چند در پته‌دوزی رنگ‌های خاصی که معمولا به تیرگی گرایش دارند مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از رنگ‌های تیره کیفیت و جذابیت پته‌دوزی را بالا می‌برد. نقش‌های پته‌دوزی مانند گلدوزی شلوغ نیستند و در طرح‌های آن، خبری از اشکال هندسی نیست. از این نظر پته‌دوزی در طرح و رنگ، نسبت به گلدوزی محدودیت‌های بیشتری دارد. یکی دیگر از وجوه تمایز پته‌دوزی و گلدوزی در پارچه مورد استفاده و نوع دوخت است، به شکلی که پته‌دوزی روی پارچه‌های ضخیم و بدون استفاده از گره انجام می‌شود، ولی گلدوزی تنوع پارچه و دوخت بیشتری دارد.

استان کرمان، خصوصا شهر کرمان و مناطق اطراف آن، مهد پته‌دوزی در ایران است. در شهرهای رفسنجان، زرند و سیرجان نیز هنر پته‌دوزی رواج دارد.

تنوع رنگ در نخ‌های پته‌دوزی

تاریخچه پته‌دوزی

محصولات پته‌دوزی از الیاف پشم و ابریشم به دست می‌آید و در بلندمدت دچار آسیب و فرسودگی می‌شود، به همین دلیل آثار کمی از دوران گذشته باقی مانده، اما به طور حتم این هنر حداقل از 300 سال پیش رواج داشته است. قدیمی‌ترین نمونه‌های موجود از این هنر به دوره‌های افشاریه و زندیه (قرن هجدهم) و قاجاریه (قرن نوزدهم) تعلق دارد. موزه آستان قدس رضوی (مشهد) و موزه هنرهای تزئینی اصفهان از جمله محل‌هایی هستند که می‌توان از این آثار دیدن کرد.

یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های پته‌دوزی مربوط به اوایل دهه 1240 خورشیدی (1860 میلادی) است. نمونه‌ای دیگر که روی سنگ مزار شاه نعمت‌الله ولی (متوفی 832 یا 834 هجری قمری/ 1428 یا 1430 میلادی) در کرمان انداخته می‌شد، امروزه در موزه همان آرامگاه نگهداری می‌شود. این اثر نفیس حاصل سه سال تلاش 12 استادکار کرمانی است. اثر دیگری که در قرن بیستم توسط «فرج‌الله کرمانی» از استادان صاحب‌نام این هنر بافته شده، در موزه هنرهای تزئینی اصفهان قرار دارد و روی آن انواع روش‌های شمسه‌دوزی و صرفه‌دوزی مشاهده می‌شود.

شیوه اجرا و کاربردهای پته‌دوزی

مداد، نخ و سوزن مهم‌ترین ابزار پته‌دوزی هستند. هنرمند برای اجرای طرح‌ها ابزاری چون کاغذ کالک را به کار می‌گیرد. او ابتدا طرح مورد نظر خود را روی کاغذ پیاده می‌کند و سپس روی پارچه انتقال می‌دهد. لچک‌ترنج و بته‌جقه از پرتکرارترین نقش‌های پته‌دوزی هستند. از آن جا که طرح‌های مورد استفاده در پته‌دوزی از سوی هنرمند انتخاب و اجرا می‌شود و نقشه‌ای قبلی در آن وجود ندارد، می‌توان این هنر را بازتابی از افکار و احساسات هنرمند توصیف کرد... بعد از پیاده شدن طرح مورد نظرِ هنرمند روی پارچه، ابتدا مرزهای آنساقه‌دوزیمی‌شود، سپسمتن‌دوزیصورت می‌گیرد و در نهایت مراحلبرگ‌دوزیوسایه‌زدنبه اجرا در می‌آید. در میان هنرمندان این رشته نخ‌های پشمی مورد استفاده در بافت «ریس» و پارچه‌های پشمی زمینه کار «عریض» نامیده می‌شود. به جز ریس (نخ پشمی) نخ‌های ابریشمی و گلابتون نیز در پته‌دوزی کاربرد دارد. عنابی، سبز، مشکی، زرد، آبی، قرمز، سفید و نارنجی، بیشترین رنگ‌های مورد استفاده در پته‌دوزی شمرده می‌شوند. هنرمندان این رشته از سوزنی مخصوص استفاده می‌کنند که «چنایل» نام دارد. این سوزن برای نخ‌های پشمی و ضخیم مناسب است.

از پته‌دوزی برای تولید رومیزی، جلد قرآن، سجاده، کوسن، زیرلیوانی، تابلو، قندان، روکش وسایل، شال، روسری و مانتو استفاده می‌کنند. در کرمان به بقچه لباس که به وسیله پته‌دوزی تزئین می‌شد «سوزنی» می‌گفتند. همچنین در این شهر از محصولات پته‌دوزی به عنوان روانداز سینی و پاسماوری استفاده می‌شود. کرمانی‌ها در مراسم‌های خاص مانند عقد و عروسی، سال نو یا عزاداری سفره‌های نفیس پته‌دوزی‌شده پهن می‌کنند.

ثبت ملی پته‌دوزی