ربنای شجریان، تلاوت آیاتی از قرآن در اوج آواز ایرانی

موسیقی

ربنای شجریان، تلاوت آیاتی از قرآن در اوج آواز ایرانی

آواز ایرانی، یکی از زیباترین بخش‌های موسیقی ایرانی به شمار می‌رود. این آواز با مجموعه‌ای نغمات که به آن «گوشه» گفته می‌شود به اجرا در می‌آید. آواز ممکن است به همراه ادوات موسیقی یا به تنهایی اجرا شود. در ردیف موسیقی ایرانی آوازها در پنج دسته تقسیم می‌شوند: ابوعطا، دشتی، افشاری، بیات ترک و اصفهان. در برخی ردیف‌ها نیز از آواز بیات کرد و شوشتری نیز نام برده می‌شود ولی متداول‌ترین ردیف‌ها شامل همین پنج آواز است. در طول تاریخ، خوانندگان فراوانی در موسیقی ایرانی به اجرای آواز پرداخته و گام‌هایی برای تکامل آن برداشته‌اند. در بین آنان، نام محمدرضا شجریان به عنوان یکی از برجسته‌ترین پدیده‌های موسیقی ایران می‌درخشد؛ کسی که در طول عمر خود با اجرای زیباترین اشعار پارسی در کنار بزرگ‌ترین نوازندگان معاصر، آثار بی‌نظیری به وجود آورد. هر کدام از آثار این هنرمند بزرگ، به نحوی در ذهن پارسی‌زبانان نقش بسته است، اما از میان‌ آن‌ها «ربنای شجریان» اثری متمایز است؛ اثری که باید آن را یکی از اوج‌های آواز ایرانی محسوب کرد.

شجریان که بود؟

محمدرضا شجریان در سال 1940 میلادی (1319 خورشیدی) در مشهد به دنیا آمد. پدر او یکی از قاریان مشهور مشهد بود و به همین دلیل، محمدرضا از کودکی به تلاوت قرآن روی آورد. نخستین باری که صدای تلاوت شجریان از رادیو خراسان پخش شد، به سال 1952 میلادی (1331 خورشیدی) باز می‌گردد. وی تا سال 1959 میلادی (1338 خورشیدی) که به دانش‌سرای مقدماتی مشهد رفت، به صورت رسمی معلم موسیقی نداشت. شجریان بعدها برای تکمیل آموزش‌ها و حضور در محافل موسیقایی، به تهران رفت و همزمان با آواز، به آموختن نستعلیق مشغول شد. او در سال 1970 میلادی (1349 خورشیدی) به درجه ممتاز خوشنویسی دست پیدا کرد. در همین دوره ردیف موسیقی ایرانی را نزد اساتید بزرگ دوران فرا گرفت و به تدریج به چهره‌ای شناخته‌شده در موسیقی ایرانی تبدیل شد. همکاری‌های شجریان با اساتیدی همچون پرویز مشکاتیان، محمدرضا لطفی، هوشنگ ابتهاج و داریوش پیرنیاکان اوج‌هایی بی‌نظیر در تاریخ موسیقی ایران خلق کرده است. او در سال 2020 میلادی (1399 خورشیدی) پس از گذراندن دوره‌ای بیماری درگذشت و در نزدیکی آرامگاه فردوسی دفن شد.

شجریان نه تنها اشعار کلاسیک ایرانی را در کارهای خود اجرا کرده، بلکه نگاهی به ادبیات معاصر نیز داشته است. او چندین ساز نیز در دوره فعالیت خود طراحی کرد. وی در سال 1977 میلادی (1356 خورشیدی) مقام نخست مسابقه کشوری تلاوت قرآن کریم را به دست آورد. اعطای جایزه پیکاسو و دیپلم افتخار سازمان یونسکو در سال 1999 میلادی (1378 خورشیدی) دیگر افتخار این هنرمند بزرگ ایرانی بود. این جایزه هر پنج سال یک بار به یکی از هنرمندانی که خدمات قابل توجهی برای شناساندن فرهنگ و هنر کشور خود به جهان ارائه داده است، اعطا می‌شود. وی در سال 2004 میلادی (1393 خورشیدی) به دریافت نشان «شوالیه ملی» از دولت فرانسه نائل شد. شجریان در سال 2006 میلادی (1985 خورشیدی) نیز نشان موتزارت را از یونسکو دریافت کرد. وی دو بار نامزد جایزه گرمی شد. صدای شجریان در زمان حیاتش بارها از سوی کارشناسان بین‌المللی و رسانه‌های موسیقی به عنوان یکی از برترین صداهای زنده دنیا معرفی شد. نشان عالی «هنر برای صلح» و جایزه ویژه «خداوندگار موسیقی» از سوی بنیاد آقاخان، دیگر جوایزی بود که به ترتیب در سال‌های 2017 (1396) و 2019 (1398) به شجریان تعلق گرفت.

درباره ربنای شجریان

شجریان در اجرای ربنا، چهار دعا از آیات قرآن را که همگی با «ربّنا» آغاز می‌شود، در دستگاه سه‌گاه خوانده است. وی در این اجرای سحرانگیز که در سال 1979 میلادی (1358 خورشیدی) انجام شده، با استفاده از تکنیک مرکب‌خوانی (مدولاسیون یا راه‌گردانی) به دیگر آوازهای ردیف موسیقی ایرانی نیز سر زده و بخشی از آیات را با گوشه‌های افشاری و عراق (صبا) به اجرا درآورده است. این دعا بعدها در آلبومی که شجریان با عنوان «به یاد پدر» منتشر کرد، عرضه شد. آن گونه که خود شجریان گفته، ربنا را برای آموزش دو هنرجو در یکی از استدیوهای رادیو ضبط کرده و قصدی برای انتشار آن نداشته است.

یکی از دلایل خاص بودن ربنای شجریان، گره خوردن آن با مناسک ماه رمضان است. به طوری که در هنگام غروب آفتاب و پیش از افطار، ربنا از مناره‌های مساجد ایران پخش می‌شود و روحی معنوی به شهرها و روستاهای مختلف می‌بخشد.

ثبت ملی ربنای شجریان

در سال 2017 میلادی (1396 خورشیدی) دعای ربّنا با صدای محمدرضا شجریان در قالب پرونده‌ای با عنوان «ربنای شجریان؛ مثنوی در مایه افشاری» با شماره 1396 در فهرست میراث ناملموس ملی به ثبت رسید.