«ای ایران ای مرز پر گهر»، تجلی حس میهن‌پرستی و اتحاد ایرانیان

موسیقی

«ای ایران ای مرز پر گهر»، تجلی حس میهن‌پرستی و اتحاد ایرانیان

موسیقی زبانی زنده‌ و همه‌فهم است. در گوشه‌گوشه جهان فرهنگ‌های اصیل و دیرینه، نواهایی موسیقایی آفریده‌اند که در ذهن و دل اهالی آن فرهنگ‌ها، ریشه دوانده است. موسیقی ایرانی نیز در طول حیات دراز خود، آثاری خلق کرده که با زندگی مردم ایران گره خورده‌اند، آثاری که هر ایرانی با آن زیسته و آن را بخشی از هویت خود یافته است. آهنگ «ای ایران ای مرز پر گهر» یکی از همین آثار است که در بحبوحه رویدادهایی تلخ از تاریخ ایران سروده و اجرا شده است، اما ایرانیان آن را به عنوان یک آهنگ حماسی می‌شناسند و به آن علاقه‌ای فراوان دارند.

«ای ایران ای مرز پر گهر» چگونه ایجاد شد؟

در سال‌های سیاه جنگ جهانی دوم، زمانی که متفقین به ایران وارد شده بودند، زندگی مردم ایران تحت تاثیر این حضور قرار گرفته بود. در همان زمان گروهی از هنرمندان ایرانی با دیدن وضعیت اسف‌بار ایران، به خلق آثاری دست زدند که از آن میان، آهنگ «ای ایران ای مرز پرگهر» مورد اقبال عمومی قرار گرفت و تا امروز نیز زنده و جاودانه مانده است.

شعر این اثر را حسین گل‌گلاب سرود و آهنگ آن را روح‌الله خالقی ساخت. یحیی معتمدوزیری نخستین کسی بود که این آهنگ را در سال 1944 میلادی (1323 خورشیدی) اجرا کرد. پس از آن نیز چند تن از خوانندگان آن عصر به اجرای این سرود پرداختند، ولی اجرای آن توسط غلامحسین بنان، یکی از اساتید نامدار آواز ایرانی، شهرت آن را فراگیر کرد. اشاره‌ای حماسی به احساسات میهن‌پرستانه در کنار انتخاب وزن و کلماتی سحرانگیز، یکی از دلایل اصلی فراگیری و ماندگاری این قطعه محسوب می‌شود.

به گفته گلنوش خالقی (1941 تا 2021 میلادی/ 1319 تا 1399 خورشیدی)، فرزند مرحوم روح‌الله خالقی که خود نیز موسیقی‌دان و آهنگ‌ساز بود، مرحوم خالقی ابتدا ملودی این سرود را نوشته و به حسین گل‌گلاب داده تا شعری برای آن بسراید.

«ای ایران ای مرز پرگهر» در دستگاه شور و مایه دشتی (آوازی مستقل در دستگاه شور) ساخته شده است. هرچند افراد آشنا به موسیقی ایرانی، آثار اجرا شده در آواز دشتی را حزین و غمناک ارزیابی می‌کنند، این اثر موفق شده جنبه‌های متفاوتی از ظرفیت‌های آواز دشتی را به نمایش بگذارد. انطباق شعر و موسیقی در این سرود به نحوی خارق‌العاده شکل گرفته است که نشانه نزدیکی احساس سازندگان بخش‌های مختلف اثر است. تنظیم روان و ساده اثر که آن را از پیرایه‌های فنی و مغلق رها کرده، عاملی است که تمام مردم ایران با شنیدن این اثر، با آن ارتباط برقرار کنند. با وجود آن که امروزه فارسی‌زبانان در نوشتار و مکالمات خود از واژه‌های عاریت‌گرفته‌شده از زبان‌های دیگر استفاده می‌کنند، در سرودی که گل‌گلاب خلق کرده، هیچ واژه غیر فارسی به کار نرفته است. این سرود پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مدت کوتاهی به عنوان «سرود ملی» مورد استفاده بود.

حسین گل‌گلاب که بود؟

دکتر حسین گل‌گلاب در سال 1897 میلادی (1276 خورشیدی) در تهران متولد شد. پدر او یکی از عکاسان مشهور دوره قاجاریه بود و به سبب اشتغال به این پیشه، «مصورالملک» لقب گرفته بود. آشنایی پدر گل‌گلاب با هنر، ارتباط وی با هنرمندان موسیقی عصر خود را سبب شد و بدین ترتیب، حسین نیز به موسیقی علاقه پیدا کرد. گل‌گلاب زیر نظر درویش‌خان و آقا حسینقلی، دو تن از برجسته‌ترین اساتید وقت موسیقی ایرانی، نواختن تار و سه‌تار را فرا گرفت.

گل‌گلاب تحصیلات ابتدایی خود را در تهران گذراند و وارد دبیرستان دارالفنون شد. وی پس از اخذ دیپلم از این دبیرستان، تحصیلات تکمیلی خود را ادامه داد و در دارالفنون نیز به تدریس پرداخت. او با وجود آن که در رشته قضایی (حقوق سیاسی) فارغ‌التحصیل شده بود، به دلیل علاقه به گیاه‌شناسی، مطالعه این علم را دنبال کرد و در ادامه اقدامات علمی خود، در این زمینه به فعالیت پرداخت. وی در سال 1984 میلادی (1363 خورشیدی) در تهران فوت کرد. با وجود تالیفات و خدمات علمی گل‌گلاب به ایران، ترانه «ای ایران ای مرز پر گهر» به عنوان یکی از ارزنده‌ترین آثار ایشان به شمار می‌رود.