حمام خان یزد، نمایشگاهی از ظرایف مهندسی برای ساخت یک بنای عمومی

در گذشته که سیستم آب لوله‌کشی وجود نداشت، هیچ کدام از خانه‌ها، به جز خانه حاکمان و افراد ثروتمند، به حمام اختصاصی مجهز نبودند. به همین خاطر در هر محله حمام‌هایی عمومی به وجود می‌آمد و به مردم خدمات ارائه می‌کرد. امروزه برخی از این حمام‌های تاریخی در شهرهای مختلف کشور وجود دارد و به عنوان آثار تاریخی شناخته می‌شود. حمام خان یزد یکی از همین آثار تاریخی است که به عنوان مهم‌ترین حمام شهر یزد، کنار مسجد ملااسماعیل واقع شده است.

ویژگی‌های حمام خان یزد

قدمت حمام خان یزد به زمان قاجاریه (قرن نوزدهم) بر می‌گردد. بر اساس کتیبه‌ای که در این بنا وجود دارد، ساخت آن به دستور محمدتقی‌خان بافقی، حاکم وقت یزد آغاز و در 1833 م. به اتمام رسیده است. محمدتقی بافقی بزرگ خانواده‌ای بود که در یزد آنان را به نام خوانین می‌شناسند.

این حمام به «گرمابه نور» هم شهرت دارد و در زمینی به مساحت 1170 متر مربع، با زیربنای 900 متر مربع بنا شده است. 12 سال بعد از ساخت بنا، این حمام به صورت کامل بازسازی شده است. در این بازسازی بخش‌هایی از نقاشی‌های روی دیوار ترسیم شده است.

سقف حمام خان یزد

حمام خان یزد نسبت به بناهای اطراف خود در سطح پایین‌تری قرار دارد. این کار برای آب‌رسانی آسان‌تر به آن صورت گرفته است. دیوارها و سقف این بنا برای گرم‌ نگه داشتن محیط به شکلی خاص، با استفاده از دانش مهندسی زمان خود عایق‌بندی شده است. ارتفاع پایین‌تر حمام نسبت به بناهای اطراف، تبادل حرارتی آن را کاهش می‌دهد و آن را گرم نگه می‌دارد. علاوه بر این، استحکام بنا را زیاد می‌کند و میزان آسیب آن در زمین‌لرزه و رانش زمین را پایین می‌آورد.

حمام‌های قدیمی به جز استفاده‌های بهداشتی، محلی برای تفریح و گفتگو نیز بوده است. به همین خاطر می‌توان این بناها را محلی برای اجتماعات نیز در نظر گرفت.

نزدیکی حمام خان یزد به میدان خان، بازارهای کاشی‌گری و تبریزیان، مسجد جامع یزد و میدان امیرچخماق، امتیاز ویژه‌ای است که امکان بازدید از مجموعه‌ای آثار تاریخی را برای گردشگران فراهم می‌آورد. از حدود 30 سال پیش تا امروز، حمام خان یزد تغییر کاربردی داده و به عنوان یک سفره‌خانه سنتی مشغول به فعالیت است.

حمام خان امروز به عنوان یک رستوران سنتی مشغول فعالیت است

معماری حمام خان یزد

حمام خان یزد به عنوان یک حمام عمومی محسوب می‌شد، به همین خاطر در ساخت آن روی تزئینات تاکید خاصی وجود نداشته است. با وجود این، باز هم می‌توان تزئیناتی را در جای‌جای حمام مشاهده کرد. معمولا به دلیل آن که در فضای حمام‌ها رطوبت زیادی وجود دارد، در ساخت آن از بهترین و مرغوب‌ترین مصالح موجود استفاده شده است. در حمام خان نیز بهترین کاشی‌ها و مصالح به کار رفته است.

مانند دیگر حمام‌های قدیمی، در حمام خان یزد قسمت‌های مختلفی شامل سربینه، دالان، گرم‌خانه، میان‌در، رختکن و خزینه (مخزن آب) وجود دارد. دالان حمام، محل تردد به سربینه بوده است. سربینه از نظر مساحت، بزرگ‌تر از دیگر قسمت‌های حمام است و تزئینات بیشتری دارد. در این قسمت سکوهایی برای نشستن و تعویض لباس تعبیه شده است. یک نورگیر در سربینه ساخته شده که نور مورد نیاز آن را در تمام طول روز تامین می‌کند.

گرم‌خانه، محل شستشوی افراد است. گرم‌خانه از طریق میان‌در به سربینه وصل است. وجود چهار ستون مستطیلی‌شکل در گرم‌خانه، برای نگه داشتن سقف گنبدی‌شکل حمام است. افراد بعد از گرم‌خانه می‌توانستند به استخر بروند و به شستشوی خود مشغول شوند. بخشی به نام «شاه‌نشین»، استخر و گرم‌خانه را به هم متصل می‌کند. روی دیوار‌های شاه‌نشین، نقاشی‌هایی از داستان‌های شاهنامه فردوسی به چشم می‌خورد.

خزینه، مخزن آب گرم است و تون و گرم‌خانه را به هم متصل می‌کند. دیگر قسمت حمام نیز «گاو رو» است که یک فضای باز محسوب می‌شود. در این بخش با استفاده از گاو، آب از چاه کشیده می‌شد.

ثبت ملی حمام خان یزد

این اثر تاریخی در سال 1999 میلادی (1378 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اطلاعات

نام	حمام خان یزد، نمایشگاهی از ظرایف مهندسی برای ساخت یک بنای عمومی
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	یزد
نوع	تاریخی
ثبت	ملی