ذخیره‌گاه زیست‌کره توران، زیست‌گاه یوز ایرانی

تنوع زیستی و جانوری «ذخیره‌گاه زیست‌کره توران» به آن جایگاهی ویژه بخشیده است، تا حدی که برخی به آن لقب «آفریقای ایران» داده‌اند.

جغرافیای ذخیره‌گاه زیست‌کره توران

در تقسیم‌بندی جغرافیای سیاسی ایران، ذخیره‌گاه زیست‌کره توران در شرق استان سمنان و جنوب شرقی شهرستان شاهرود قرار دارد. قسمت‌هایی از این ذخیره‌گاه نیز در شهرستان سبزوار در استان خراسان رضوی واقع است. گستردگی ذخیره‌گاه و قرار گرفتن آن در میان چند استان، موجب شده راه‌های متعددی برای دسترسی به منطقه وجود داشته باشد. ضلع جنوبی منطقه به جاده تهران شاهرود محدود است. دهستان «طرود» و دهستان «زمان‌ها» نیز مرزهای غربی و شرقی ذخیره‌گاه را شکل می‌دهند. در جنوب غربی ذخیره‌گاه کویر مرکزی ایران واقع شده است. سه مجموعه کوه شترکوه (غرب)، قلعه‌بالا (شمال) و پیغمبر (شرق) ارتفاعات اصلی ذخیره‌گاه محسوب می‌شوند. «رضاآباد» و «قلعه‌بالا» نزدیک‌ترین روستاها به این ذخیره‌گاه هستند و می‌توان در آن‌ها اقامت گزید. همچنین شهر بیارجمند در 28 کیلومتری شمال غرب منطقه قرار دارد.

از نظر آب و هوایی، شرایط متفاوتی در بخش‌های مختلف منطقه حاکم است، ولی در مجموع باید این ذخیره‌گاه را دارای آب و هوای خشک و نیمه‌خشک دانست. بیشتر سطح ذخیره‌گاه را نواحی پست با خاک‌های رسی، گچی، شنی و سنگی تشکیل می‌دهد، ولی در برخی قسمت‌ها بلندی‌هایی که تا دو هزار متر ارتفاع دارند، به چشم می‌خورد.

ویژگی‌های ذخیره‌گاه زیست‌کره توران

از نظر وسعت، ذخیره‌گاه زیست‌کره توران را باید بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه ایران دانست. این منطقه بیش از 1.4 میلیون هکتار مساحت دارد که از نظر تقسیم‌بندی زیست‌محیطی، 75 درصد از آن منطقه حفاظت‌شده، هشت درصد پارک ملی و 17 درصد پناهگاه حیات وحش است. مردم محلی برخی بخش‌های منطقه را که در آن علف و گیاه نمی‌روید، «دق» یا «دغ» نامیده‌اند. «بیارجمند»، «دو شاخ» و «اسب‌انداز»، مهم‌ترین دق‌های ذخیره‌گاه هستند.

نمایی از ذخیره‌گاه زیست‌کره توران

پوشش گیاهی و جانوری ذخیره‌گاه زیست‌کره توران

تنوع آب و هوایی و پستی و بلندی‌های زمین، موجب شده تنوع زیستی در این ذخیره‌گاه بسیار بالا باشد. زیست‌بوم‌شناسان این ذخیره‌گاه را تنها ذخیره‌گاه ایران می‌دانند که هرم اکولوژیک آن کامل است. 41 گونه پستاندار، 167 گونه پرنده، 42 گونه خزنده و دو گونه دوزیست در ذخیره‌گاه زیست‌کره توران زندگی می‌کنند. این منطقه در کنار منطقه حفاظت‌شده بهرام گور در استان فارس، آخرین زیست‌گاه‌های گورخر ایرانی به شمار می‌روند. این گونه در خطر انقراض، در گذشته در دو سوم خاک ایران یافت می‌شد و حتی در برخی کشورهای همسایه ایران زندگی می‌کرد. یوزپلنگ آسیایی دیگر گونه مهم و رو به انقراض این ذخیره‌گاه است. این گونه نیز دیرزمانی در مناطق گسترده‌ای از آسیا حضور داشت، ولی از 1974 میلادی (1353 خورشیدی) ایران تنها زیست‌گاه آن شناخته می‌شود. بر اساس گمانه‌زنی‌ها، امروز تنها بین 20 تا 40 قلاده یوز ایرانی باقی مانده است.

یوزپلنگ ایرانی در ذخیره‌گاه زیست‌کره توران

غزال ایرانی، جبیر، سیاه‌گوش، گوسفند وحشی، کل و بز، گربه شنی، گربه دشتی، گربه پالاس، کفتار راه‌راه، گرگ، شغال زرد، روباه قرمز و شاه‌روباه، از پستانداران ذخیره‌گاه به شمار می‌آیند. هوبره، کبک، تیهو، بلدرچین، قمری، زاغ بور، سهره سبز و صورتی، حواصیل، عقاب طلایی، عقاب دشتی، کرکس مصری و قرقی پرندگان شاخص منطقه هستند. چند گونه سوسمار، آگاما، بزمجه بیابانی و گونه‌های مختلف مار نیز خزندگان شاخص منطقه را تشکیل می‌دهند. پوشش گیاهی منطقه به پوشش بیابانی نزدیک است و قیچ، درمنه، خارشتر، گون، گز و تاغ در آن می‌روید.

زاغ بور در ذخیره‌گاه زیست‌کره توران

در مناطق مختلف ذخیره‌گاه چشمه‌هایی جاری است که به عنوان آبشخور مورد استفاده جانوران قرار می‌گیرد. رودخانه «کال شور» تقریبا در همه فصول سال جاری است ولی آب آن نمک و املاح زیادی دارد. افزایش خشکسالی و بهره‌برداری‌های غیر مجاز از زمین‌های این منطقه، در سال‌های اخیر پوشش گیاهی و جانوری آسیب‌پذیر آن را با چالش‌های زیادی روبرو کرده است.

ثبت ملی و جهانی ذخیره‌گاه زیست‌کره توران

در سال 1972 میلادی (1351 خورشیدی) منطقه توران به عنوان منطقه حفاظت‌شده معرفی شد. چهار سال بعد، بخشی از آن را به عنوان پناهگاه حیات وحش انتخاب کردند. در همان سال از طرف یونسکو، منطقه به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره به ثبت رسید. برای حفاظت و نظارت بهتر بر وضعیت قسمت‌هایی از این منطقه، در سال 2002 میلادی (1381 خورشیدی) بخش‌های مرکزی آن را به پارک ملی ارتقا دادند.