بقعه شیخ احمد فهادان، معماری گیرا و گنبدی بی‌نظیر

ایرانیان از گذشته‌های دور عالمان خود را ارج می‌نهادند و ساختن بقعه و آرامگاه برای آنان را پاداشی بر تلاش‌های این افراد و یادمانی برای ادامه یافتن راه‌شان به شمار می‌آوردند. از این روست که در سراسر ایران، بقعه‌های زیادی دیده می‌شود. بسیاری از این بقعه‌ها امروز ارزش تاریخی پیدا کرده است؛ از جمله «بقعه شیخ احمد» در شهر یزد. محلی که نه تنها به خاطر فرد مدفون در آن نزد مردم یزد مهم است، بلکه جلوه‌ای خاص از هنر معماری مردمان کویری را به نمایش گذاشته است. حضور در این مقبره و دیدن گنبد ساده و زوایای در هم پیچیده و دل‌انگیزی که با خشت ساخته شده، لذتی وصف‌ناشدنی دارد.

بقعه شیخ احمد در کجا قرار دارد؟
اگر درباره شهر یزد و تاریخ آن مطالعه کرده باشید، حتما با نام «فهادان» آشنا هستید؛ یکی از قدیمی‌ترین محله‌های یزد که در بافت تاریخی این شهر قرار دارد و به همراه چند محله اطراف خود در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. گفته می‌شود محله فهادان در عصر سلطان قطب‌الدین ابن عزیزالدین لنگر، حاکمی از دودمان اتابکان که در قرن هفتم هجری قمری (سیزدهم میلادی) بر یزد حکومت کرده، این محله را بنیان نهاده است. وی به نگهداری یوزپلنگ بسیار علاقه داشته است، از این رو فهادان را «یوزداران» نیز نامیده‌اند؛ به معنای محلی که نگهبانان و تیمارکنندگان یوز در آن زندگی می‌کنند.

چه کسانی در بقعه شیخ احمد دفن هستند؟
دو برادر به نام‌های شیخ احمد و شیخ محمد در این بقعه دفن هستند که هر دو از عرفای معروف یزد محسوب می‌شوند. این دو از اهالی اسفنجرد (در محدوده شهرستان اشکذر امروزی قرار دارد و روزگاری یکی از آبادی‌های مهم یزد بوده است، ولی چند قرن پیش به دلایلی نامعلوم متروک شده و اثری از آن باقی نیست) بودند و به شومالی اشتغال داشتند. این پیشه بسیار قدیمی که به آهار پارچه مربوط بود، امروز منسوخ شده است. دو برادر در میانه عمر خود به یزد مهاجرت کردند و نزد مردم احترامی خاص یافتند.

ویژگی‌ها و ساختار بقعه شیخ احمد
مسجدی به نام خضر که امروز بقایایی از آن دیده می‌شود، از جمله بناهای مربوط به این مجموعه بوده است. در بقعه محرابی وجود دارد که هنوز بقایایی از کاشی‌های قدیمی بر آن قابل تشخیص است. پوشش داخلی دیوارهای بقعه با گچ پوشیده شده و تزئیناتی لاجوردی با کتیبه‌ای از آیات قرآنی و اسمای الهی بر آن مشاهده می‌‌شود. بقعه گنبدی آجری و باشکوه دارد که بر سر آن سازه‌ای شبیه مناره ساخته‌اند. به عقیده کارشناسان این شکل خاص گنبد که با گنبدهای مرسوم مساجد و امامزاده‌ها متفاوت است، به این دلیل در بنا مورد استفاده قرار گرفته که فرد مدفون در آن یک عارف بوده است، نه یک امامزاده. این گنبد تنها نمونه موجود با این ساختار به شمار می‌آید. سطح زیر گنبد محدوده‌ای به ابعاد 7 در 8.5 متر را پوشش داده است. در جنوب بقعه محرابی وجود دارد که رگه‌هایی از کاشی‌های لاجوردی قدیمی آن باقی مانده است. بقعه تنها یک ورودی دارد که با یک راهرو مسقف کاه‌گلی به داخل متصل می‌شود. در بقعه یک سنگ قبر وجود داشت که نزدیک 100 سال پیش به بقعه 12 امام منتقل و در آن جا نصب شد. سنگ قبری چند تکه نیز متعلق به فردی به نام تقی‌الدین حسن اسفنجردی از این بقعه به مسجد جامع یزد انتقال پیده کرده است. از هویت این فرد، سال وفات او و نسبتش با شیخ احمد اطلاعاتی در کتاب‌های تاریخی وجود ندارد... در طول قرن‌ها بسیاری از تزئینات بنا از میان رفته، ولی هنوز هم شکوه آن گیرا و دیدنی است.

تاریخچه بقعه شیخ احمد فهادان
بر اساس شواهد تاریخی، شیخ احمد در سال 725 هجری قمری (1325 میلادی) و شیخ محمد در سال 735 هجری قمری (1335 میلادی) وفات یافته و در این بقعه به خاک سپرده شده‌اند. مسجد و خانقاهی نیز در این مجموعه وجود داشته که امروز ویران شده و از مجموع بقعه جز بنایی که گنبد بر آن استوار است، بر جا نمانده است. بقعه را به دوره ایلخانی (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) مربوط می‌دانند.

ثبت ملی بقعه شیخ احمد فهادان
این بقعه در سال 1967 میلادی (1346 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.