شمس‌العماره، زیبا و رفیع همچون خورشید!

مگر می‌شود کسی به تهران بیاید و در جستجوی تاریخ آن باشد، ولی از «شمس‌العماره» دیدن نکند؟! کاخی که به خاطر بلندا و شکوهش، نام خورشید را بر آن نهادند.

موقعیت جغرافیایی و تاریخچه شمس‌العماره

نقل است که ناصرالدین‌شاه (سلطنت از 1848 تا 1896 میلادی) زمانی که به فرنگ رفته بود، با دیدن ساختمان‌های رفیع آن جا تصمیم گرفت در پایتخت خود بنایی بسازد که در بلندا همتا نداشته باشد و بتواند از بالای آن شهر تحت تسلط خود را به تماشا بنشیند. او در سال 1865 میلادی (1244 خورشیدی)، «دوست‌علی‌خان معیرالممالک نظام‌الدوله» را از قصد خود آگاه و وی را مسئول ساخت چنین بنایی کرد. نظام‌الدوله از خاندانی برخاسته بود که منصب وزارت را از دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) تا دوره قاجاریه (قرن نوزدهم میلادی) حفظ کرده بودند. وی در آن زمان خزانه‌دار و رئیس ضرابخانه سلطنتی بود. به زودی معیرالممالک استادکاران و معماران مشهور زمان را فراخواند و کار ساخت بنا را آغاز کرد. از «علیمحمد کاشی» به عنوان معمار سازنده بنا نام برده‌اند. پس از دو سال، کار ساخت بنا تمام شد و یکی از شاهکارهای هنری دوره قاجار به وجود آمد.

شمس‌العماره روزگاری رفیع‌ترین بنای تهران بود

این ساختمان بعدها برای پذیرایی از مهمانان بلندپایه، ملاقات با سفرا و به عنوان تلگراف‌خانه و تلفن‌خانه شخصی شاه مورد استفاده قرار گرفت. شمس‌العماره سال‌ها میزبان جلسات هیات وزرا بود. اعضای این جلسه از درِ مخصوصی که امروزه به عنوان «در شمس‌العماره» یا «هیات وزرا» شناخته می‌شود، به کاخ وارد می‌شدند. شمس‌العماره بخشی از مجموعه «کاخ گلستان» محسوب می‌شود و در ضلع شرقی آن واقع است. این مجموعه در نزدیکی بازار تهران، در منطقه‌ای در جنوب تهران امروز قرار دارد.

معماری و ویژگی‌های شمس‌العماره

آن چه این بنای پنج طبقه را برتری بخشیده، ارتفاع و تزئینات چشم‌گیر آن است. معماری بنا بر اساس اصول معماری ایرانی انجام شده، ولی در آن عناصر معماری غربی هم مورد استفاده قرار گرفته است. شمس‌العماره را نخستین ساختمان تهران خوانده‌اند که در ساخت آن از سازه فلزی استفاده شده است. طبقه اول ساختمان ایوان و تالاری شاه‌نشین با تزئیناتی مفصل دارد. در دو طرف شاه‌نشین طبقه اول دو اتاق قرار دارند. در دیگر طبقات نیز اتاق‌هایی ساخته شده است. ایوان جلویی بنا به حیاط مشرف است. در گذشته جلوی این ایوان حوضی بزرگ قرار داشت. دو ستون مرمری بلند و گچ‌بری و آینه‌کاری بسیار زیبای ایوان، به آن شکوهی ماورایی بخشیده‌اند. دو آینه قوسی را به شکلی ماهرانه روی دیوار نصب کرده‌اند، به طوری که کل ایوان را می‌توان از آن مشاهده کرد. انعکاس نور در این آینه‌ها، آن‌ها را به هزارتویی بی‌پایان شبیه می‌کند. دری که تاجی بر بالای آن نقش کرده‌اند، از ایوان به اندرون شاه‌نشین راه دارد.

با ورود به کاخ از پله‌های سمت راست ایوان، فضایی با تزئینات کاشی‌کاری رنگارنگ و منقش دیده می‌شود. تلالو خورشید از پنجره‌های مشبک این قسمت که تصویری رویایی به وجود می‌آورد، بهترین استقبال از مهمانان جدیدی است که به تماشای زیبایی معماری ایرانی آمده‌اند! همه جای این کاخ مملو از تزئینات است، به طوری که جویندگان زیبایی به هر سو که نگاه کنند می‌توانند نقوشی را پیشِ چشم ببینند که شاید تنها در فرش‌های رنگارنگ ایرانی می‌توان از آن‌ها اثری پیدا کرد! حتی سقف بنا نیز از چنین نقوشی لبریز است، اما اوج این تزئینات را در شاه‌نشین می‌توان یافت. کافی است به این بخش از بنا وارد شوید تا نور افسون‌کننده آینه‌های سقف و دیوارها توان پلک زدن را از شما برباید! در سمت چپ کاخ یک راه‌پله وجود دارد که از آن برای رسیدن به طبقات بالایی استفاده می‌شود. با وجود آن که اتاق‌های طبقات بالایی نسبت به شاه‌نشین کوچک‌تر هستند، در گچ‌بری و آینه‌کاری چیزی کم ندارند.

 ساعت عمارت شمس‌العماره

ارتفاع ساختمان نزدیک 35 متر است. بلندترین قسمت بنا دو برج هم‌شکل است که از دور خودنمایی می‌کنند. ساعتی بر بالاترین نقطه کاخ وجود دارد که با صدای ناقوس خود، گذر زمان را به مردمان هم‌عصرش اعلام می‌کرد. می‌گویند صدای این ناقوس به حدی بلند بود که در تمامِ نقاط تهرانِ آن روز شنیده می‌شد. بلندی صدا موجبات گلایه کاخ‌نشینان را فراهم آورد. ناصرالدین‌شاه نیز دستور داد صدای ناقوس را کم کنند، ولی با دستکاری ناقوس، صدای آن کاملا خاموش شد. ساعت بیش از 80 سال خاموش ماند و در نهایت پس از چند نوبت تعمیر، بالاخره به صدا درآمد. این ساعت را ملکه ویکتوریا (سلطنت از 1876 تا 1901 میلادی) به ناصرالدین‌شاه اهدا کرده بود.