طبیعت زیبا و بکر دامگاهان مهریز

دامگاهان یکی از مناطق بکر و خاص در استان کویری یزد محسوب می‌شود. وجود چنین منطقه خوش آب و هوایی در استانی که بیشتر وسعت آن را کویر داغ و سوزان در بر گرفته بسیار جالب توجه است. مردم محلی نام این منطقه را در گویش خود «دون گاهون» یا «دوم گاهون» تلفظ می‌‌کنند.

دامگاهان در کجا قرار دارد؟
دره دامگاهان در شهرستان مهریز واقع شده است و یکی از تفرج‌گاه‌های مردم این شهرستان به شمار می‌آید. مهریز در جنوب شهر یزد قرار دارد و اقلیم آن شامل دو منطقه خشک و نیمه‌خشک است. در شمال غربی این شهرستان، خصوصا در دامنه‌های شیرکوه، میزان ریزش باران بیشتر و اقلیم منطقه نیمه‌خشک است، ولی در جنوب و شمال شرقی مهریز، اقلیم خشک غلبه دارد. بدین ترتیب در شهرستان مهریز، هر چه از شمال به جنوب و از غرب به شرق پیش برویم، بارندگی کمتر و خشکی بیشتر خواهد شد.
دامگاهان در جنوب شرقی منطقه شیرکوه واقع است. این منطقه قله شیرکوه با ارتفاع 4075 متر را در خود دارد. گرچه شیرکوه به عنوان یک قله منفرد مورد اشاره قرار می‌گیرد، ولی باید آن را دنباله رشته‌کوه مرکزی ایران دانست. دامگاهان همچنین در شمال غربی کالمند بهادران، از مناطق حفاظت‌شده استان یزد قرار دارد. کالمند با وسعتی حدود 250 هزار هکتار، محلی مناسب برای تخم‌گذاری گونه‌هایی ارزشمند همچون هوبره و زیست جانورانی چون آهو و گورخر است...
موقعیت جغرافیایی دامگاهان، این منطقه را از معدود مناطق استان یزد با تنوع زیستی و پوشش گیاهی غنی قرار داده است. دامگاهان نزدیک هشت کیلومتر مربع وسعت دارد. مطالعات زمین‌شناسی نشان می‌دهد قدیمی‌ترین سازند منطقه به دوره مزوزوئیک و نزدیک 120 میلیون سال پیش (کرتاسه پیشین) مربوط می‌شود. دیگر قسمت‌های این منطقه نیز عمدتا قدمتی در حدود سنوزوئیک (نوزویستی) و دوره کواترنری (از حدود 2.5 میلیون سال پیش تا کنون) دارند. لایه‌های آهکی ضخیم و بسیار قدیمی موجود در ساختار دره دامگاهان شرایط لازم برای ایجاد غار در ارتفاعات را فراهم آورده ولی هنوز مطالعه جامعی برای بررسی غارهای موجود در منطقه انجام نشده است.

گونه‌های جانوری و گیاهی دامگاهان
تنوع زیستی جانوری و گیاهی دامگاهان بسیار بالاست. دامگاهان را باید یکی از مناطق طبیعی بکر و دست‌نخورده دانست که از نظر اکوسیستمی، بسیار ارزشمند است. بر اساس گزارش‌های موجود، 175 گونه گیاهی در این منطقه شناسایی شده است. از این میان یک گونه از نهان‌زادان آوندی و 174 گونه از نهان‌دانگان (142 گونه دو لپه‌ای و 32 گونه تک‌لپه‌ای) هستند. رشد گیاهان بومی دامگاهان در فصل بهار، زیبایی غیر قابل توصیفی به منطقه می‌بخشد و لذت حضور در آن را دوچندان می‌کند.
حدود چهار دهه پیش در میانه دره، کانالی مصنوعی احداث شده است که آب چشمه‌ موجود در دره و روان‌آب‌های حاصل از بارندگی‌ها را به سوی مهریز هدایت می‌کند تا در امور مربوط به کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد. همین کانال به عنوان مهم‌ترین آبشخور جانوران منطقه شناخته می‌شود و در طول سال میزبان حیواناتی همچون آهو، گورخر، کل، بز، قوچ، میش، جبیر، پلنگ، یوزپلنگ، کاراکال، گربه پالاس، روباه معمولی، روباه شنی، شغال، شاه‌روباه، گرگ، کفتار، تشی، خرگوش و انواع پرندگان است. شمار گونه‌های پستانداران این منطقه به 24 گونه و شمار پرندگان به 48 گونه بالغ می‌شود، علاوه بر این چند گونه دوزیست و خزنده نیز در دامگاهان شناسایی شده است. در چند سال اخیر، فعالیت‌های معدنی در کنار خشکسالی‌های طولانی‌مدت، موجب کاهش میزان آب موجود در دره شده و اکوسیستم حساس و شکننده آن را با مشکلاتی مواجه کرده است.

ثبت ملی دامگاهان
منظر طبیعی دامگاهان شهرستان مهریز در سال 2020 میلادی (1399 خورشیدی) در فهرست میراث طبیعی ایران به ثبت رسید. ثبت این منطقه تلاشی برای حفاظت هر چه بیشتر از گونه‌های گیاهی و جانوری آن و پایش منطقه از نظر فعالیت‌های غارزایی و مستندنگاری غارهای موجود در آن بود. با ثبت ملی این منطقه فعالیت‌های معدنی و صنعتی که تهدیدی برای حیات گونه‌های منطقه به شمار می‌آید، محدودتر شده و نظارت بر زیست گونه‌های موجود افزایش پیدا کرده است.