چگا سفلی و تاثیر آن بر تمدن‌های باستانی

«چگا سفلی» به عنوان بزرگ‌ترین محوطه کشف‌شده مربوط به دوره پیش از تاریخ در ایران شناخته می‌شود. این محوطه اولا به دلیل قدمت و آثار باستانی جذاب و ثانیا به دلیل تنوع و پیوند کشفیات با سنت‌های آیینی اهمیت دارد.

چگا سفلی در کجا قرار دارد؟

چگا سفلی در فاصله کمی از خلیج فارس، در محدوده شهرستان بهبهان و در نزدیکی «رودخانه زهره» قرار دارد. رود زهره یا «هندیجان»نزدیک 475 کیلومتر طول دارد و به خلیج فارس می‌ریزد. از نظر مکانی، بهبهان در جنوب استان خوزستان و جنوب ایران واقع است.

موقعیت جغرافیایی چگا سفلی در نزدیکی خلیج فارس

پیشینه و ویژگی‌های چگا سفلی

این محوطه باستانی به هزاره پنجم پیش از میلاد (3700 تا 4700 سال پیش از میلاد) تعلق دارد. محوطه شامل یک محله مسکونی و یک گورستان بزرگ است و وسعت آن به حدود 20 هکتار می‌رسد. قبرهایی که در آن‌ها بخش‌هایی شبیه بنای یادبود یا سکوی اهدای نذورات تعبیه شده، جالب‌ترین بخش‌های این محوطه به شمار می‌آیند. به عقیده مورخان چنین آثاری بیانگر کاربرد مذهبی محوطه چگا سفلی است. در این گورها رگه‌هایی از هنر پیش از تاریخ دیده می‌شود، خصوصا این که می‌توان در آن‌ها نشانه‌هایی از باورها و سنت‌های آیینی ساکنان آن روزگار منطقه را نیز مشاهده کرد.

یافته‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی در چگا سفلی

یکی از نخستین کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه چگا سفلی و جنوب رودخانه زهره، مربوط به دهه 1970 میلادی (1350 خورشیدی) است. در این دوره «هانس نیسن» از موسسه شرقی دانشگاه شیکاگو تلاش کرد سکونت‌گاه‌های بشری مربوط به هزاره پنجم پیش از میلاد را برای رسیدن به اطلاعاتی درباره سلسله مراتب اجتماعی، پویایی جوامع، شیوه‌های تولید و پیدایش مراکز منطقه‌ای بررسی کند. پس از آن نیز کاوش‌هایی در چگا سفلی صورت گرفت که یکی از مهم‌ترین آن‌ها در سال 2015 میلادی (1394 خورشیدی) انجام شد.

چند گور در محوطه چگا سفلی

در زمستان 2016 میلادی بررسی‌هایی درباره 9 تدفین در گورهایی با شکل و معماری متفاوت در سه منطقه شکل گرفت. این گورها به شکل اتاقک‌های مستطیلی‌شکل با دیواره‌هایی از خشت، آجر پخته‌شده و سنگ، در منطقه‌ای با ابعاد 800 در دو هزار متر ساخته شده بودند و جهتی جنوب‌شرقی شمال‌غربی داشتند. مقبره‌ها با نظمی خاص به وجود آمده بودند و درِ آن‌ها به سوی غرب بود. بقایای اسکلت‌های موجود در این گورها به شکلی به‌هم‌آمیخته بود که تشخیص تعداد افراد مدفون را دشوار می‌کرد، ولی باستان‌شناسان این تعداد را حداقل 102 نفر ذکر کرده‌اند. در یکی از گورها 52 جمجمه مشاهده شده است. چنین تراکمی برای دفن مردگان، ممکن است ناشی از همه‌گیری یک بیماری کشنده، وقوع قحطی یا جنگی فراگیر باشد. سکوی اهدای نذر و بنای یادبود، از جمله آثار قابل توجه این گورهاست. کشف بقایای مربوط به 16 بز و یک گاو نشان می‌دهد در این بخش‌ها قربانی‌هایی انجام می‌شد. همچنین چندین جسم دست‌ساز با نقوشی نمادین در گورها یافت شده که احتمالا هدایایی به مردگان بوده است.

تراکم اجساد دفن‌شده در یکی از گورهای منطقه چگا سفلی

یافته‌های کارشناسان از چگا سفلی نشان می‌دهد گورها تا اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد، در مناطق جنوب غربی ایران در فضاهای باز مجاور مناطق مسکونی ایجاد می‌شد، ولی پس از آن، گورستان‌ها از سکونت‌گاه‌ها فاصله گرفت. درباره چرایی پیدایش گورستان در کنار مناطق مسکونی گمانه‌های متعددی مطرح است: ممکن است این اتفاق بر اساس باورها و اعتقادات بوده باشد. دلیل دیگری که برای این موضوع برشمرده‌اند به شرایط اجتماعی، فرهنگی یا اقتصادی جوامع باز می‌گردد. ضمن این که ممکن است مجاورت گورستان با مناطق مسکونی بر حسب تصادف شکل گرفته باشد... شماری از گورهای موجود در این گورستان‌ها به جمعیت‌های کوچ‌نشین تعلق دارد.

در کنار اجساد، ظروف سفالی و سنگی، مهره‌های سنگی و چند شیء فلزی نیز دفن شده است. ظروف سفالی عمدتا کوزه، فنجان و کاسه‌هایی کوچک هستند که با نقوش نمادین تزئین شده‌اند. به عقیده مورخان این کشفیات نشان می‌دهد بسیاری از پیشرفت‌های تمدن‌های میان‌رودان حاصل بسط فنون موجود در چگا سفلی بوده است. تعدد جمجمه‌های تغییرشکل‌یافته برخی کارشناسان را به این باور رسانده که احتمالا این اتفاق، ناشی از اجرای یک آیین خاص باشد.

ثبت ملی چگا سفلی