قنات مزدآباد، نماد سخت‌کوشی و ابتکار مردمان ایران‌زمین

سخن گفتن از «قنات»، سخن گفتن از تاریخی پربار از دستاوردهای بشری است که نسل به نسل منتقل شد و در این انتقال تکامل پیدا کرد. امروزه در ایران به عنوان خاستگاه قنات، نمونه‌های شگفت‌آوری از این نوع سازه‌ها وجود دارد. این قنات‌ها با چنان دقت و مهارتی به وجود آمده است که بعد از صدها سال، کارآیی خود را از دست نداده است. از میان قنات‌های ایرانی می‌توان «قنات مزدآباد» را نمونه‌ای کامل از یک قنات ایرانی بر شمرد.

قنات مزدآباد در کجا قرار دارد؟
قنات مزدآباد در استان اصفهان، شهرستان میمه واقع است. میمه با شهر اصفهان حدود 100 کیلومتر دارد. این شهرستان در دامنه کوه‌های کرکس واقع است و به همین دلیل محیطی مناسب برای حفر قنات به شمار می‌رود. دو قنات «وزوان» و «مزدآباد» به عنوان دو اثر جهانی ایران که ذیل پرونده «قنات ایرانی» به ثبت رسیده، در این شهرستان واقع است.

ویژگی‌های قنات مزدآباد
قنات مزدآباد مجموعا 18 کیلومتر طول دارد و آب آن در محلی که «هرنج» نام دارد، از زمین خارج می‌شود. درباره عمر قنات تخمین دقیقی وجود ندارد، ولی برخی کارشناسان با استناد به وجود چند رشته چاه مستطیل‌شکل که حفر آن در دوره ساسانیان (قرن‌های سوم تا هفتم میلادی) رواج داشته، عمر قنات مزدآباد را در حدود دو هزار سال تخمین زده‌اند. این قنات دو رشته آب سرد و گرم دارد و از یک سد ذخیره آب زیرزمینی بهره می‌برد. تعداد میله‌چاه‌های قنات (چاه‌های فرعی) به حدود 700 حلقه می‌رسد. این میله‌چاه‌ها از 10 تا حدود 90 متر ژرفا دارند. حفاری در چنین عمقی با توجه به ابزار ابتدایی روزگار قدیم، بسیار دشوار بوده است، ولی عملکرد قنات در طول صدها سال نشان می‌دهد مردمان سختکوش ایران توانسته‌اند به خوبی بر این شرایط دشوار غلبه کنند و به بهترین نحو عملیات حفاری را در این عمق به انجام برسانند. عرض کانال زیرزمینی در حدود 40 تا 50 سانتی‌متر است. در برخی بخش‌های قنات، ارتفاع کانال از سطح آب به حدود سه متر می‌رسد که نشان می‌دهد در طول تاریخ، با تغییر میزان آبدهی قنات، کفِ آن را تراشیده‌اند تا آب به شکل بهتری جریان پیدا کند. در حال حاضر در قسمت پایاب قنات می‌توان با استفاده از پلکانی که به عمق 20 متری می‌رسد، از بخشی از قنات بازدید کرد. در مسیر قنات مزدآباد شش آسیاب آبی وجود داشته که امروزه بقایای یکی از آن‌ها باقی مانده است. آب قنات مزدآباد پس از جاری شدن در روی زمین، باغات بالادست را آبیاری می‌کرد و در تنوره «آسیاب بالا» جمع می‌شد. پس از به حرکت درآوردن آسیاب، آب به مسیر خود ادامه می‌داد و به مزارع گندم و بقیه باغات می‌رسید. اهالی میمه معتقدند انگوری که از باغ‌های میمه به دست می‌آید به خاطر آب قنات طعمی متفاوت و ویژه دارد. قنات مزدآباد همچون قنات وزوان، دیگر قنات جهانی میمه، دارای سد زیرزمینی است. در فصولی که نیاز به آب برای کشاورزی کمتر بود، دریچه‌های تعبیه‌شده در سد را مسدود می‌کردند تا آب در پشت آن جمع شود، سپس در بهار و تابستان که بارندگی کمتر و نیاز به آب بیشتر بود این دریچه‌ها را باز می‌کردند تا آب پشت سد جریان پیدا کند و مورد استفاده قرار گیرد. میانگین آبدهی قنات مزدآباد 110 لیتر بر ثانیه عنوان شده است که البته متناسب با میزان بارندگی سالانه تغییر می‌کند. از این نظر باید این قنات را یکی از پرآب‌ترین قنات‌های ایران به شمار آورد. یکی از نکات بسیار جالب در ساختار قنات مزدآباد، وجود زوایایی در ساختار زیرین قنات است، در حالی که در روی زمین همه میله‌چاه‌ها در یک راستا حفر شده‌اند. در زیر زمین مقنی‌ها (چاه‌کنان) با شناخت ساختار زمین و ویژگی‌های مربوط به جریان آب، از این زوایا استفاده می‌کردند تا امکان رسوب‌گذاری و انسداد کانال را از میان ببرند. موضوع دیگر وجود تخته‌سنگ‌های بسیار بزرگی است که در برخی نقاط کانال زیرزمینی برای ایجاد استحکام دیواره‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. ابعاد و حجم این تخته‌سنگ‌ها به اندازه‌ای است که امکان وارد کردن آن‌ها از میله‌چاه‌ها وجود ندارد. منشا این تخته‌سنگ‌ها یکی از رازهای بزرگ قنات مزدآباد است که هنوز کسی موفق نشده توضیحی درباره آن ارائه دهد.

ثبت ملی و جهانی قنات مزدآباد
این قنات در سال 2007 میلادی (1385 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. ثبت جهانی این اثر نیز به سال 2016 میلادی (1395 خورشیدی) باز می‌گردد. در این سال نام 11 قنات ایرانی با قدمتی از 200 تا 2500 سال در این فهرست جا گرفت.